Tekst pisany i jego znaczenie w hermeneutyce

Oczywiście, nasze decyzje stylistyczne znajdują się pod wpływem konwencji stylistycznych wywodzących się z naszych tradycji językowych. Tak więc nasz wybór środków wyrazu jest zawsze jakoś uwarunkowany - ale nie ustalony - przez nasz horyzont kulturowy. Gdyby był on ustalony, nigdy nie doszłoby do tego, by jakiś pisarz zrewolucjonizował styl całej epoki poprzez określony dobór środków wyrazu. „Styl epoki" rodzi się wtedy, gdy ludzie wyrażają siebie w podobny sposób. Można również mówić o „osobistym stylu" danego autora, jeśli jego teksty świadczą o jakiejś ciągłości w sposobach osobistego wyrażania siebie. Niemniej jednak konwencje czy normy stylistyczne są zawsze krótkotrwa­łe, gdyż każdy członek danej wspólnoty językowej może je dostosowywać do swoich określonych potrzeb i przez to przyczyniać się do zmiany tych konwencjonalnych sposobów wypowiedzi. Każdy twórczy sposób wyko­rzystania języka sprzyja zmianom stylistycznym.

Czasami zapotrzebowanie na nowe sposoby wypowiedzi jest tak silne, że samo przekształcenie stylu już nie wystarcza. Wtedy, by dopuścić do realizacji nowych perspektyw komunikacyjnych, trzeba stworzyć nowy gatunek wypowiedzi.

Dobrym przykładem będą tu narodziny gatunku zwanego „ewangelią" we wczesnym chrześcijaństwie. Nowość doświadczenia działalności i obecności Boga w życiu, śmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa z Nazaretu doprowadziła do językowej eksplozji gatunku i stylu. Ewangelie stworzyły nowy gatunek pisania ze względu na określone potrzeby komunikacyjne; ten nowy gatunek był i ciągle jest skutecznym środkiem komunikacyj­nym^[10]. Poczwórne urzeczywistnienie tego samego gatunku „ewangelii" w Nowym Testamencie jest rezultatem konkretnych potrzeb i czynności stylistycznych w poszczególnych wspólnotach. Tak więc, żaden gatunek nie istnieje nigdy jako czysta możliwość, a raczej jest on zawsze wcześniej realizowany indywidualnie i konkretnie w danym tekście.

Przykład ewangelii może również ilustrować fakt, że chociaż nowe potrzeby wypowiedzi przyczyniają się do powstania nowych form wyrazu, to nawet te nowe gatunki również zmuszone są korzystać z pewnych form konwencjonalnych. W ten sposób mogą one mieć nadzieję na osiągnięcie swojego komunikacyjnego celu, a co za tym idzie, mają szansę zostać zrozumiane przez czytelnika jako nowe formy wyrazu. Od żadnego czytelnika nie można oczekiwać, że odniesie się on „odpowiednio" do jakiejś całkowicie nowej formy wypowiedzi. Rozmaite literackie podgatunki w ewangeliach, takie jak genealogia, zwyczajne sprawozdanie, legendy, opowiadanie, przypowieść itd., były dobrze znane czytelnikowi tamtych czasów. Nowe formy dostrzegamy tylko wtedy, gdy zarówno wykorzystują one, jak i zmieniają ustalone już konwencje. To zaś świadczy o tym, że żadna skuteczna komunikacja nie może odbywać się wyłącznie na podstawie nowych środków wyrazu.

Rozważania dotyczące interakcji pomiędzy gatunkiem a stylem przybli­żyły nam podstawową strukturę tworzenia tekstu. Nie zajmowaliśmy się jednak jeszcze tworzeniem tekstu pod względem właściwego formowania określonych gatunków. To prowadzi nas do problemu strategii tekstowych.

Strategie tekstowe

Strategie tekstowe są to sposoby postępowania, które kierują procesem tworzenia tekstu. W naszej tradycji językowej możemy dostrzec cztery główne rodzaje strategii tekstowych: opowiadanie, rozprawka, opis i instrukcja. Strategie te rzadko wykorzystywane są osobno. W większoś­ci przypadków tworzenie tekstu wymaga połączenia dwóch lub więcej z nich^[11].

Instrukcja obsługi urządzeń elektrycznych ma sens tylko wtedy, gdy opisuje ona dokładnie, gdzie należy którą część urządzenia podłączyć. Szkolne usprawiedliwienie adresowane do nauczyciela nie tylko opowiada historię wypadku ucznia, ale również dowodzi, że określone leczenie medyczne wymaga nieobecności ucznia w szkole przez następny tydzień.

Zasadnicza funkcja tekstu dyktuje jego twórcy dobór i ewentualne kombinacje strategii tekstowych. Inne elementy tekstu zostaną dobrane na podobnej zasadzie. Dla czytelnika ważne jest, by rozpoznał on główną strategię komunikacyjną tekstu i w ten sposób kierując się odpowiednią perspektywą czytania właściwie odczytał sens tekstu. Zazwyczaj ta ogólna strategia komunikacyjna tekstu staje się dla czytelnika jasna w chwili, gdy uchwyci on jego właściwy gatunek.

Na przykład, pragmatyczny wymiar czytania, tj. odkrycie, że jakiś tekst jest bardzo długi i zawiera pewien postępujący porządek komunikacji w połączeniu ze zidentyfikowaniem strategii takiego tekstu jako opowiadania od razu sugerowałoby, że mamy do czynienia z dziełem fikcyjnym lub historycznym, takim jak „powieść" lub „biografia".

Po dokonaniu takich podstawowych odkryć czytelnik będzie mógł skupić się na konkretnym rozwoju sensu tekstu. Oznacza to, że będzie miał wstępne pojęcie perspektywy, która pozwali mu podążać za dynamiką komunikacyjną tekstu. Mówiąc językiem uczonym, dynamikę tekstu budują perspektywa główna oraz poszczególne strategie, które razem zarządzają semantyczną i składniową strukturą tekstu. To, czy to wstępne pojęcie okaże się poprawne, czy też będzie wymagało modyfikacji, stanie się jasne dopiero podczas dalszego procesu czytania.

Jak się przekonamy w rozdziale V, odkrycie tej sieci i porządku perspektyw w tekście nie zawsze jest łatwe. A jednak proces czytania może być skuteczny tylko wtedy, gdy czytelnik kieruje się w nim pewną organizacją perspektyw. Dlatego też troska o właściwe czytanie jest w dużym stopniu troską o przyswojenie i późniejsze wykorzystanie najbar­dziej właściwych perspektyw czytania. Perspektywy czytania można nazwać odpowiednimi tylko wtedy, kiedy odpowiadają one perspektywom komunikacyjnym samego tekstu. Jeśli się z nimi nie pokrywają, tekst zostanie odczytany błędnie.

Zakończenie

Zasadnicze znaczenie dla poznania tekstualności tekstu ma docenienie jego potencjału komunikacyjnego oraz skomplikowanej pod względem perspektyw struktury. Jedna główna perspektywa określa kompozycję tekstu, tj. dobór gatunku, strategii tekstu oraz wszystkich innych jego semantycznych, składniowych i pragmatycznych elementów.

W rozdziale V zajmiemy się tym, jak wszystkie te elementy przyczy­niają się do stworzenia uporządkowanej całości, tekstu, który pobudza do czytania, w jaki sposób czytelnik pojmuje sens tekstu oraz co może przytrafić się czytelnikowi podczas lektury. Jednak już na podstawie rozważań zawartych w tym rozdziale powinniśmy byli zrozumieć, jak ważne dla rozwoju właściwej hermeneutyki tekstu są badania lingwistyczne. Zbyt długo hermeneuci nie doceniali konieczności wzięcia udziału w dyskusjach formalnych, twierdząc jednocześnie, że są w stanie odpowiedzieć na wszelkie pytania interpreta­cyjne. Na uznanie zasługuje Ricoeur, który pierwszy raz od czasów Schleiermachera na nowo odkrył potrzebę poważnych badań językoznaw­czych. Wszyscy, którzy interesują się hermeneutyką, powinni pozytywnie przyjąć poglądy na temat naszej praktyki komunikacyjnej przedstawione przez formalistów, strukturalistów i lingwistów.

W rozdziale tym pokazaliśmy, że „tekst" jest jedną z dwóch podstawo­wych kategorii każdej hermeneutyki tekstu. Drugą kategorię stanowi „wykładnia" lub „interpretacja".

Na kolejnej stronie znajdują się przypisy