Golgota i pusty grób

Po pacyfikacji drugiego powstania (132-135), za czasów Hadriana (117-138) teren zniwelowano, zbudowano na nim świątynie Jowisza i Wenus (Afrodyty) oraz stworzono forum. To dlatego biskup Meliton z Sardes (zm. ok. 180), który pielgrzymował do Ziemi Świętej w połowie II wieku, w swojej Homilii paschalnej wyrzuca Izraelowi: „zabiłeś swego Pana w samym sercu Jerozolimy" (93-94; zob. 72); „pośrodku ulicy i miasta" (94)^[14]. Na szczęście, prace polegały na zasypaniu miejsca z grobem Jezusa i prawdopodobnie nie spowodowały jego uszkodzenia.
Na początku IV wieku architekci Konstantyna Wielkiego zburzyli obie świątynie i odsłonili „grotę zbawienia", czyli Grób Pański^[15]. Prace te, zain­spirowane pielgrzymką św. Heleny, trwały na Kalwarii i w jej okolicach w latach 326-335 (przy Anastasis prawdopodobnie dłużej). Powstały dwie świątynie, które już w itinerarium Egerii noszą nazwę Anastasis i Martyrium. Wznoszenie Anastasis przebiegało etapami. Najpierw grób został „odcięty" od otaczającego go bloku skalnego, który po prostu usunięto, pozostawiając nietknięte komorę grobową i znaczną część przedsionka. Z tak ukształtowanej całości architekci utworzyli rodzaj świątyni, ozdabiając ją na zewnątrz niewielkimi marmurowymi kolumnami i złoconym daszkiem. W końcu znalazła się ona w centrum kolumnady w kształcie rotundy. Być może użyto do niej kolumn z pogańskiej świątyni Afrodyty^[16].
Martyrium było wielką pięcionawową bazyliką, położoną przy jerozo­limskim cardo maximus i będącą katedrą biskupa Jerozolimy. Ze względu na jej monumentalny charakter Egeria (ok. 386) określa ją kilkakrotnie mianem „kościoła większego". Pątniczka wspomina:

W dzień Pański rozpoczynający Tydzień Paschalny, który zwany jest Wielkim Tygodniem, od pierwszego piania kogutów do rana odprawia się to, co w Anastasis i przy Krzyżu zwykło się odbywać do rana. W dniu Pańskim idzie się więc - wedle zwyczaju - do większego kościoła, który zwie się Martyrium. Dlatego zaś nazywa się Martyrium, iż stoi na Gol­gocie, to jest za Krzyżem, gdzie Pan został umęczony^[17].

Do tej wielkiej budowli przylegała kaplica Golgoty, nazywana przez Egerię po prostu Crux (Krzyż). Między Martyrium a Anastasis znajdował się jeszcze otoczony kolumnami dziedziniec. Był on nazywany Ante Crucem (Przed Krzyżem). Egeria pyta retorycznie:

Cóż mam powiedzieć o wspaniałości owych budowli, które Konstantyn - na ile tylko pozwalały mu na to zasoby jego państwa - ozdobił złotem, mozaikami, drogimi mar­murami - to jest Anastasis, większy kościół, (kaplicę) koło Krzyża, jak też inne miejsca święte w Jerozolimie^[18].

------------------------------------

[14] Zob. Meliton z Sardes, Homilia paschalna, w: Ojcowie Apostolscy, oprac. W. Myszor, tłum. A. Świderkówna, Warszawa 1990, s. 222-243.
[15] Zob. opisy Euzebiusza z Cezarei w Vita Constantini (3, 30-32).
[16] Zob. A. Brunot, Le Calvaire et le Sepulcre, de nos jours aux jours du Christ (BTS 55,1963), w: TS 2,1309-1310. Na temat odkryć archeologicznych, dotyczących prac za Konstantyna, zob. V. Corbo, La Saint-Anastasis, le resulat des dernieres fouilles effectuees dans la Basilique du Saint-Sepulcre (BTS 55,1963), w: TS 2, s. 1326-1331.
[17] Do Ziemi Świętej. Najstarsze opisy pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV-VIIIw.)., oprac. P. Iwaszkiewicz , Kraków 1996, s. 204. Szerzej na temat relacji archeologii do wspo­mnień pierwszych pielgrzymów zob. M. Piccirillo, Les temoignages a travers les siecles (MdB 33,1984), w: TS 2, s. 1314-1326.
[18] Do Ziemi Świętej..., dz. cyt., s. 195.