Dekalog krok po kroku

Czy chodzi jed­nak tylko o „obcych bogów", utożsamianych z jakąkolwiek częścią świata stwo­rzonego przez Boga (por. Rdz 1,1), czy także o jakieś antropo- czy teriomorficzne (por. Pwt 4, 16-18. 23. 25; Oz 5, 14; 11, 10; 13, 7-8 oraz S.D. Moore, Gigantic God, 87-115) przedstawienie samego JHWH? Kontekst bliższy wskazuje raczej, że akcent pada na innych bogów, ale kontekst dalszy potwierdza, że w prakty­ce mogło też chodzić o samego JHWH (por. Wj 32, 4-5). Przykazanie ma więc także, a może i przede wszystkim, na uwadze zachowanie właściwej formy ado­rowania JHWH (W.H. Schmidt, Die Zehn Gebote, 60). Pytanie o archaiczność anikonicznej tradycji kultu w Izraelu jest właściwe w tym miejscu (C.D. Evans, Cult Images; W.H. Schmidt, The Aniconic). Nawet przywoływany czasem jako pierwowzór kult Atona, wprowadzony przez faraona Echnatona w XTV wieku przed Chr., nie był bezpostaciowy, jego urzeczywistnieniem była bowiem tarcza słoneczna. Odpowiedzi na to pytanie, jak i uzasadnień samej anikoniczności, jest bardzo wiele (por. Houtman, t. 3, 24). W samej Biblii odpowiedź uzasad­niającą podaje jedynie Deuteronomista. Próby ukazania JHWH w jakiejkolwiek postaci byłyby pogwałceniem doświadczenia uzyskanego podczas Jego samoobjawienia się ludziom (por. Pwt 4, 12. 15). Boga Izraela nie można z niczym porównać i tylko On sam może objawić się ludziom. Jest absolutnie inny od po­zostałych bogów i wszystkiego, co pochodzi ze świata widzialnego. Inaczej niż ci bogowie jest obecny i w inny też sposób jest zapoznany przez Izraelitów. JHWH poprzez swe słowa i czyny sam tworzy swój obraz w człowieku i tylko tak może być poznawany i czczony. Zakaz dotyczy wyłącznie wyobrażeń Boga oraz fa­brykowania obcych bogów. W tym względzie jest on totalny, gdyż termin pesel określa podobizny kultowe wykonane zarówno z drewna, kamienia, jak i wyto­pione z metalu. Drugi z terminów, t^emûnă, oznacza formę, postać, kształt i sta­nowi uzupełnienie do pierwszego rzeczownika. Wskazuje na wszelki wyobrażalny kształt lub formę. Izrael, rozmawiając z Bogiem, nie widział Bożego t^emûnă (Pwt 4, 12). Innym razem Mojżesz, rozmawiając z Bogiem „twarzą w twarz", mógł ją oglądać (Lb 12, 8; por. Pwt 34, 10). Generalnie jednak, jeśli autorzy biblijni mówią o jakiejś widzialnej manifestacji Bożej obecności, zwykle chodzi o Anioła JHWH (por. Wj 3, 2-6; Sdz 6, 22-23; 13, 21-22; por. jednak Rdz 3, 8-9). Zatem zakaz ma na celu niepodejmowanie próby nadania Bogu jakiejkolwiek postaci. Byłaby ona bowiem zawsze wzorowana na czymś pochodzącym ze świa­ta stworzonego przez Boga. Prawodawca wylicza kręgi, które mogłyby stać się inspiracją do poszukiwania odpowiedniej formy dla uczynienia takiego wyobra­żenia. Już pierwszy z nich sugeruje, że jest to niewłaściwe. Nawet „w niebie" nie ma nic, co byłoby porównywalne do Boga (inaczej Houtman, t. 3, 32: ptaki, a nie byty niebiańskie). JHWH jest więc nie tylko niewidzialny, ale i niereprezentowalny w jakikolwiek sposób, poza tym, w jaki sam zechce się objawić (T.N.D. Mettinger, The Veto of Images, 26). Bóg objawia się w historii poprzez swoje słowa i czyny, ale nawet one nie wyczerpują pełni bóstwa, którą On uosabia, ani jej nie ograniczają (por. Iz 6, 1). Faktem jest, że do dziś archeologia nie odkryła żadne­go wyobrażenia JHWH specyficznego tylko dla tego Boga, choć dysponuje wie­loma wyobrażeniami kananejskimi odzwierciedlającymi różne aspekty związane później także z Bogiem Izraela (por. dyskusję w: Dohmen, 112). Przykazanie nie ma charakteru absolutnego i nie zakazuje artystycznego ukazywania innych po­staci (por. Wj 25, 20; 26, 1. 31; 31, 1-6; 1 Krl 7, 33nn).