Dekalog krok po kroku

³Nie będziesz miał in­nych bogów przed moim obliczem^a. ⁴Nie uczynisz sobie rzeźby, ani jakiegokolwiek wyobrażenia tego, co jest w niebie wysoko, ani na ziemi poniżej, ani tego co jest w wo­dach pod ziemią.

3-4. Uznanie JHWH za swego Boga i źródło wolności ma swoje dalsze kon­sekwencje. Spór o to, czy w obu wersetach widzieć jedno czy też dwa odrębne przykazania wynika już raczej z tradycji konfesyjnej, a nie z analizy egzegetycznej. Ogólne stwierdzenie faktu, że JHWH nie toleruje innych bogów przed swoim obliczem, tzn. w swoim sanktuarium, stanowi bowiem fundament dla całej sek­cji z ww. 3-6. Po ogólnym stwierdzeniu (w. 3) następuje jego uszczegółowienie (ww. 4-6). Zakaz obecności innych bóstw w sanktuarium poświęconym kulto­wi JHWH implikuje zakaz fabrykowania ich podobizn oraz oddawania im czci (ww. 4-5a), a motywem do tego jest charakter Boga Izraela (ww. 5b-6). Racje dla takich wymagań zostały zaprezentowane w w. 2 (por. Houtman, t. 3, 19-20). Już Wellhausen wyrażał pogląd, że czysty monoteizm był obcy starożytnym Izraeli­tom. Jego opinię potwierdziła później archeologia dowodząc obecność obcych kultów w popularnej wierze Izraelitów jeszcze w czasach podzielonej monarchii. Wiara Izraela nie znała nawet tego, co określa się jako „monoteizm teoretyczny". Wierzący w JHWH nie walczyli o to, by zanegować istnienie obcych bogów, ale o to, by uznać, że bogiem Izraela jest tylko JHWH. Jeśli jest już mowa o obcych bóstwach, to neguje się jedynie ich moc i jakiekolwiek prawo do narodu wybrane­go. Takie podejście określa się dziś mianem monolatrii. Monoteizm w czystej po­staci: „nie ma innego Boga, poza JHWH" pojawia się w myśli autorów biblijnych dopiero w czasach wygnania babilońskiego (VI wiek przed Chr.) i widoczny jest zwłaszcza w tekstach kapłańskich (np. Rdz 1,1) oraz w przepowiadaniu pro­roka Deuteroizajasza (np. Iz 44, 6; por. też 41, 4; 45, 5-6; 46, 9 itd.). Wcześniej chodziło raczej głównie o wyłączność kultu JHWH w Izraelu (por. jedną z naj­starszych formuł wzywających do tego z Wj 22, 19 oraz 23, 13; 34, 14; Pwt 6, 14; 11, 16; Jr 25, 6), niż o praktyczny monoteizm. Dla redaktora kapłańskiego, który umieścił Dekalog w obecnym kontekście, przykazanie miało już bez wąt­pienia sens monoteistyczny. Podstawą do stawiania takiego wymogu było dzieło wyzwolenia dokonane przez JHWH na rzecz Izraela (por. w. 2 oraz Wj 14 - 15; 19, 16nn; 24,10nn; Sdz 5, 11), a powodem fakt, że nie zawsze respektowano tę wyłączność (por. Lb 25; Sdz 6; 1 Krl 18 - 19; 2 Krl 1; 9; Oz 2; Jr 2; 44; Ez 8; Iz 65). Sam zwrot ^cal-pānāj jest tłumaczony na różne sposoby, najczęściej dosł. przed moim obliczem (LXX: „oprócz mnie"; por. Houtman, t. 3, 30-31). Swe źró­dło ma on prawdopodobnie w kulcie związanym z jakimś wyobrażeniem bóstwa. W Biblii jednak stosowany jest czysto metaforycznie i na zasadzie pars pro toto oznacza całą osobę. W obecnym kontekście stoi w relacji do innych bogów, stąd można go zrozumieć także w sensie obok mnie, przy mnie. Dohmen (105-106) wskazuje, że chodzi tu o temat obecności Boga, rozwinięty szczególnie w Wj 33 i proponuje tłumaczenie: „ze względu na moją obecność". Owa obecność Boga ma rozstrzygające znaczenie dla wydarzeń opisanych w Wj 32 - 34 (por. zwł. 32, 1.4) i kończących się bezwzględnym zakazem oddawania czci obcym bo­gom (Wj 34, 14). Klauzula generalna z w. 3 ma teraz swoje dalsze konsekwencje (w. 4). Izraelita nie powinien czynić sobie żadnych wyobrażeń.