Przekłady polskie: Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka)

  Jest to pochodzący z drugiej połowy XV w. polski przekład, być może nawet całego Pisma Św. Jego większa część niestety zaginęła.

Pierwotnie liczył on dwa tomy, z których zachowało się jedynie 185 z 470 kart tomu pierwszego. Dwie z brakujących kart posiadał jeszcze w 1870 roku W.A. Maciejowski, później ślad po nich zaginął. Z drugiego tomu, który (jak wykazały badania S. Urbańczyka) został oddany na makulaturę przed 1609 r., znaleziono 5 kart sklejonych jako tekturę. Użył ich na początku XVII wieku do oprawy książek introligator J. Dittman w Jaworze.

Kolejną kartę odnalazł w 1892 T. Wierzbowski, a następne cztery w 1923 E. Hanisch. Karty zawierały urywki z Księgi Daniela, Jeremiasza, Izajasza i Pierwszej Księgi Machabejskiej. Znajdowały się one w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu do czasów wojny światowej.

Po wojnie zachowały się jedynie dwie karty i są one tam do dzisiaj. Ponadto urywek karty przechowywany jest w Bibliotece Muzeum Narodowego w Pradze.

Tom I zawierał Pięcioksiąg oraz księgi: Jozuego, Sędziów, Rut, 1 i 2 Samuela, 1 i 2 Królewską, 1 i 2 Kronik, Ezdrasza, Nehemiasza, Judyty, Tobiasza oraz Estery. W tomie II znajdowały się pozostałe księgi Starego Testamentu. Nie wiadomo niestety, czy zawierał on również Nowy Testament.

Biblia powstała na polecenie królowej Zofii, czwartej żony Władysława Jagiełły, księżniczki holszańskiej, Rusinki (zm. w 1461 r.). Był to przekład z Vulgaty opierający się na wzorach staroczeskich (świadczą o tym liczne czechizmy i niektóre popełnione przez tłumacza charakterystyczne błędy językowe).

W opracowaniach dotyczących Biblii królowej Zofii występują pewne rozbieżności odnośnie czasu powstania, autorstwa jak i późniejszych jej losów:

Encyklopedia Katolicka:

• powstała najprawdopodobniej między 1453 a 1461 r.
• autorów tłumaczenia było kilku, z których głównym był kapelan królowej Andrzej z Jaszowic)
• na początku XVI wieku kodeks, (jak wskazuje na to superexlibris), był własnością scholastyka kapituły poznańskiej Jana Krotoskiego. Później jeden z krewnych ofiarował go braciom czeskim w Baranowie, a w końcu stał się własnością Rafała Leszczyńskiego. Około 1627 r. został przewieziony, najprawdopodobniej przez innowierców, na Węgry. Do 1939 roku przechowywany był w bibliotece kolegium kalwińskiego w Sárospatak (stąd inna nazwa: Bibliaszaroszpatacka)^[1].

Wirtualna historia książki i bibliotek:

• czas jej powstania to lata 1453-1455
• przekładu dokonał tylko Andrzej z Jaszowic, zaś kopiowaniem zajmowało się kilku pisarzy; ostatni z nich - Piotr z Radoszyc - ukończył przepisywanie części kodeksu 6 maja 1455 r. w Nowym Mieście Korczynie, gdzie za czasów Jadwigi często rezydował dwór królowej
• w drugiej połowie XVI wieku była w posiadaniu rodziny Krotoskich, którzy ufundowali w 1562 r. oprawę; w 1624 r. znajdowała się w bibliotece Rafała Leszczyńskiego w Baranowie. Potem, w 1708 r., w niewiadomy sposób znalazła się w bibliotece kolegium w Sarospotak na Węgrzech; tam tez uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej^[2].

Przewodnik Katolicki:

Ex libris zamieszczony w księdze wskazuje, że w 1562 roku była ona własnością wojewody poznańskiego Jana Krotowskiego herbu Leszczyc, który z kolei zapisał ją w testamencie swoim współwyznawcom, Braciom Czeskim. Tak Biblia trafiła do Baranowa, stąd prawdopodobnie wywieziono ją około roku 1627 na Węgry. Tu słuch o niej zaginął.

O istnieniu tego rękopisu dowiedziano się dopiero na początku XIX wieku. Znajdował się w bibliotece reformowanego kolegium w Szaros Patak na Węgrzech. W czasie drugiej wojny światowej rękopis Biblii Królowej Zofii uległ całkowitemu zniszczeniu^[3].

Natomiast w Wirydarzu czytamy, że rękopis Biblii królowej Zofii jest „obecnie zaginiony”^[4].

Po raz pierwszy więcej szczegółów o Biblii królowej Zofii podał Julian Ursyn Niemcewicz w swych Pamiętnikach o dawnej Polsce. Natomiast głównym źródłem informacji o niej są: jej wydanie drukowane - A. Małecki, Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły. Z kodeksu szaroszpatackiego Lwów 1871 r. oraz w postaci fototypicznej: Biblia szaroszpatacka. Podobizna kodeksu Biblioteki reformowanego gimnazjum w Szaros Pataku L. Bernacki, Polska Akademia Umiejętności w Krakowie 1930 r. Dzięki nim wiadomo między innymi, iż był to rękopis pergaminowy in folio. Każda jego karta zawierała dwie kolumny tekstu po 35 linijek, napisanych gotykiem. Tekst pozbawiony był barwnych iluminacji; posiadał jedynie pozostawione puste miejsca. Pozwala to przypuszczać, że rękopis ten nie został ukończony. Wiadomo też, że na początku XVI wieku uzupełniono pierwszą kartę nie dokończoną iluminacją: na dolnym marginesie naklejone są dwa barwne drzeworyty przedstawiające herby Orła Polskiego i Pogoni litewskiej. Natomiast na okładce rękopisu znajduje się kartka z następującą inskrypcją:

Przełożone są tu księgi ex Hieronimi translatione za króla polskiego Kazimierza, ojca Zygmunta króla, na żądanie matki Kazimierza Zofijej, królowej polskiej, roku od narodzenia pana Chrystusa 1455, przez ślachetnego księdza Jędrzeja z Jaszowic, kapelana tej królowej, a pisane w Nowym Mieście dziesięć mil od Krakowa

Biblia królowej Zofii, podobnie jak Psałterz floriański i Psałterz puławski, posiada znikome znaczenie literackie. Nie jest to bowiem przekład samodzielny, ale spolszczenie tekstu czeskiego, i to bardzo niezgrabne. Aleksander Brückner napisał w Dziejach języka polskiego w 1925 roku: "Czeski to tekst żywcem na polski przełożony. Natomiast pod względem językowym Biblia posiada wartość nieocenioną - ukazuje bowiem, jak rozwijał się język polski". Poza tym jest to najobszernejszy ze znanych nam dzisiaj pomników polszczyzny średniowiecznej.
_______________________________

PRZYPISY:
[1] Aleksandra Witkowska, Biblia – Przekłady na j. polski w: Encyklopedia Katolicka t. II, Lublin 1995, s. 410-411.
[2] Małgorzata Szastak, Biblia królowej Zofii. Biblia Szarospotacka w: Wirtualna historia książki i bibliotek – Zabytki polskiej książki rękopiśmienniczej :.
[3] ks. Piotr Ostański Inne staropolskie rękopisy biblijne w: Przewodnik Katolicki Nr 46/1999
[4] Krzysztof Jan Żywczyński, Staropolskie przekłady Biblii na język polski w: Wirydarz – Opracowania