Czym jest Tora?

1. Co oznacza termin „Tora"?

Jest to termin hebrajski, który posiada kilka znaczeń. Używa się go na określenie pierwszych pięciu ksiąg Hebrajskiej Biblii, tak zwanego „Pięcioksięgu", zawierającego Księgi: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańską, Liczb oraz Powtórzonego Prawa. W tradycji żydowskiej każda z tych ksiąg ma swój własny tytuł pochodzący od pierwszego słowa (od pierwszych słów), jakim się zaczyna. Na kolejnych stronach tytuły te będą podawane przy podziale dyskutowanych zagadnień. A zatem zacznijmy od Księgi Rodzaju (Genesis/Bereszit). Pierwszy termin - Genesis - ma swe źródło w tradycji grecko-łacińskiej i oznacza „pochodzenie" albo „początek". Tytuły ksiąg biblijnych: Genesis, Exodus itd. [polskie tłumaczenia: Rodzaju, Wyjścia] używane obecnie w językach współczesnych pochodzą z Septuaginty (w skrócie LXX), najstarszego tłumaczenia Biblii z języka hebrajskiego na grecki. Bereszit znaczy „na początku". Są to pierwsze słowa księgi, a zarazem pierwsze słowa Biblii. „Tora" to termin określający pierwszą część Biblii Hebrajskiej, która dzieli się na trzy części: Prawo, Proroków i Pisma. Z pierwszych liter hebrajskich określeń (Tora, Newiim, Ketuwim) powstał akronim Tanak, który jest również tytułem angielskiego tłumaczenia Pisma świętego wydanego przez Jewish Publication Society w 1988 roku.
Istnieje ponadto Tora ustna. Jest to interpretacja Tory biblijnej, która jak wierzą Żydzi, została objawiona Mojżeszowi, a następnie była przekazywana ustnie, aż do czasu, gdy stopniowo została spisana -już w erze chrześcijańskiej - w dziełach zwanych Misznąi Talmudem. Tora, zarówno ta spisana (biblijna), jak i ustna (talmudyczna) jest uważana za aktualną i wiążącą dla dominującego dzisiaj judaizmu rabinackiego.
W języku teologicznym zwrot „Prawo i Ewangelia" jest używany jako rodzaj skrótu na określenie różnicy pomiędzy dwoma Testamentami. To rozróżnienie pomiędzy dwoma pojęciami było szczególnie popularne w teologii protestanckiej, ale być może już się przeżyło. Jest ono uproszczeniem, ponieważ określając w ten sposób całą Hebrajską Biblię sugeruje, że jej głównym elementem jest prawo i związana z nim atmosfera legalizmu. Jeśli nie ma dodatkowych wyjaśnień, termin „Tora"/„Prawo" jest używany przez nas na określenie pierwszych pięciu ksiąg Biblii.
Trzeba jednak podkreślić, że termin „Tora" ma również inne znaczenia. Przede wszystkim oznacza „nauczanie" lub „pouczenie", niezależnie od tego, czy pochodzi ono od Boga przez Mojżesza, czy od rodzica (Prz 10,1). W ten sposób instrukcje kul-tyczne, przepisy rytualne, „statuty i nakazy" (por. Pwt 6,1) i wiele innych przepisów mogą być dla ułatwienia zebrane w tzw. kodeksy, które współcześni bibliści znajdują w Torze, jak chociażby „Kodeks Przymierza" (Wj 20, 22-23, 33). W innych tekstach termin ten określa całość stylu życia w Izraelu, jak o tym świadczy Pwt 4, 8: „Któryż naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo". Podobnie prorok Jeremiasz (31, 31-33) mówi o nowym przymierzu: Pan obdarzy swój naród prawem wyrytym w ich sercach.
Rozumienie Tory w Izraelu jest chyba najlepiej ukazane w Księdze Psalmów. Psalm pierwszy mówi o „medytowaniu" (głośnym czytaniu, zagłębieniu się w tekście) Prawa dniem i nocą. Psalm 19, 7-10 nawiązuje do doskonałości Prawa. Najdłuższy z psalmów (Ps 119), liczący dwadzieścia dwie strofy, po osiem wersów w każdej, następujących po sobie zgodnie z alfabetem hebrajskim (tak zwany psalm „akrostychiczny") w każdym wersie używa synonimów na określenie Prawa, takich jak np. pouczenie czy rozporządzenie. Prawo jest wychwalane jako radość, jako dające życie, jako cenniejsze od czegokolwiek innego. Dzięki takiej modlitwie osiąga się prawdziwe szczęście oraz zachwyt, które zapewnia wierzącym poznanie Boga (zob. np. 119,17.25.47 M). Jednym z najważniejszych momentów liturgii synagogalnej jest wnoszenie zwoju Tory przed zgromadzoną wspólnotę. Wielu współczesnych Żydów celebruje święto nazwane Simchat Tora - „Radość Tory".
Przeciwieństwem bogatego w znaczenia terminu „Tora" jest drętwy i poważny synonim „Pięcioksiąg" [Pentateuch], którego używa się w kręgach chrześcijańskich. Pochodzi on od słów greckich, które oznaczają „pięć" oraz „pojemnik", „schowek". To ostatnie słowo odnosi się do faktu, że zapisane skóry albo zwoje papirusów przechowywane były w odpowiednich skrzynkach czy futerałach. Kodeks albo inaczej forma „książkowa" materiału, na którym pisano, nie pojawiła się wcześniej niż w początkach ery chrześcijańskiej. Można zauważyć, że bibliści jeszcze dodatkowo skomplikowali tę sytuację nazywając „Tetrateuchem" pierwsze cztery księgi, od Księgi Rodzaju do Księgi Liczb, a „Heksateuchem" pierwsze sześć ksiąg Biblii, od Księgi Rodzaju do Księgi Jozuego. Za taką terminologią stoi pewna wizja interpretacyjna zawartego w nich materiału biblijnego.


2. Jaka jest struktura Tory?

Prawie każde dzieło literackie może być podzielone i przedstawione na kilka różnych sposobów, zależnych od zastosowanej głównej zasady podziału. Idąc po linii historycznej, o ile taka istnieje, można by zaproponować następującą strukturę Tory:
Księga Rodzaju 1-11: prehistoria
Księga Rodzaju 12-50: historia patriarchów oraz Józefa i jego braci
Księga Wyjścia 1-19: historia wyjścia z Egiptu
Księga Wyjścia 19,1- Księga Liczb 10, 11: wydarzenia na Synaju aż do odejścia rok później
Księga Liczb 11,1-22,1: wędrówka przez pustynię do Transjordanii
Księga Liczb 22, 2-36, 13: wydarzenia na wyżynie Moabu.

Księgę Powtórzonego Prawa najlepiej podzielić w oparciu o trzy główne mowy Mojżesza: l, 6-4, 40; 5, 1-28, 69; 29, 1-32,52. Można je wyróżnić na podstawie wzmianek dotyczących wezwań Mojżesza skierowanych do ludu. Ostatni rozdział zawiera Hymn Mojżesza, jego, końcowe" błogosławieństwo oraz opowiadanie o jego śmierci na górze Nebo.
Linia historii przebiega od stworzenia świata, przez patriarchów, do ich potomków, którzy pod przewodnictwem Mojżesza zostali wyzwoleni z niewoli, i którzy zawarli przymierze z Jhwh, wiążąc się zobowiązaniami przymierza. Wędrówka doprowadziła potomków Józefa z Egiptu na Synaj, a następnie na wyżynę Moabu. I w tym momencie można być zaskoczonym. Dlaczego Tora/Pięcioksiąg zatrzymuje się właśnie tutaj (ostatnią informacją jest śmierć Mojżesza: zob. Deuteronomium 34)? Kluczowym motywem narracji, już od czasów Abrahama, była obietnica ziemi. Ale Pięcioksiąg kończy się w momencie, gdy naród stoi właśnie u granic Ziemi Obiecanej. Naturalną kontynuacją i końcowym punktem linii historycznej jest Księga Jozuego, w której przedstawione jest zdobycie ziemi pod wodzą Jozuego oraz osiedlenie się w niej (stąd można mówić o Heksateuchu, czyli o sześciu księgach). Dlaczego jednak Tora kończy się właśnie tam, gdzie się kończy? Dlaczego te pięć ksiąg uznano za oddzielną całość, gdy tymczasem punktem kulminacyjnym historii jest otrzymanie ziemi w Księdze Jozuego? Odpowiedzi można się tylko domyślać. James Sanders zaproponował ciekawe wyjaśnienie. Gdy w okresie powygnańczym Tora otrzymała ostateczną formę, zamierzano podkreślić wierność prawu Mojżeszowemu. Udręki wygnania (587-539 r. p.n.e.) były wynikiem niewierności Izraela wobec Tory. Ponieważ te pięć ksiąg zawiera objawienie Bożej woli w tekście, który rozciąga się od 19. rozdziału Księgi Wyjścia do 10. rozdziału Księgi Liczb, jak również w prawie deuteronomicznym, które tak często głoszone jest w Księdze Powtórzonego Prawa 12-26, oraz z uwagi na to, że Mojżesz był najważniejszym prawodawcą, zrozumiałe jest, że naród powraca do „początków" i zamierza żyć zgodnie z nimi w okresie powygnańczym. Mojżesz staje się bohaterem dla narodu, który interpretuje swoją klęskę jako następstwo niewierności w przestrzeganiu słowa Bożego. Izrael otrzymał teraz jeszcze jedną szansę. Jak mówi Psalmista, jeśli dziś usłyszycie głos Jego..." (Ps 95,7). Ciągłe powtarzanie tego „dzisiaj" przez całe Deuteronomium pozwala narodowi duchowo powrócić na Synaj (i Moab) celem odnowienia przymierza z Panem i złożenia przysięgi na wierność.