Midrasz

Istniała stara opowieść o czterech mędrcach, którzy starali się „wejść do pardesu", symbolicznego „ogrodu", przypominającego rajski ogród Eden. Ben Azaj zdołał przed śmiercią przybyć do tej duchowej krainy, dwaj spośród po­zostałej trójki odnieśli rany duchowe i umysłowe, a jedynie rabbi Akiwa okazał się wystarczająco dobrze przygotowany, aby powrócić bez szkody i żyć wystarczająco długo, by opo­wiedzieć tę historię. Sam rabbi Akiwa uważał, że dobrym przewodnikiem na drodze do ekstazy jest Pieśń nad pieśnia­mi. Jest ona znakiem miłości, sprawia, że w sercu mistyka rozpala się miłość, którą Bóg czuje do Swego ludu. „Dzień, w którym Pieśń nad pieśniami została ofiarowana Izraelowi, przewyższa wszystkie inne - mówił rabbi Akiwa. - Wszyst­kie Pisma (Ketuwim) są święte, ale Pieśń nad pieśniami jest Najświętsza ze Świętych". W wewnętrznym świecie rabbie­go Akiwy Pieśń zajmowała to samo miejsce, jakie w Świątyni zajmowało Święte Świętych - sanktuarium, w którym na swym starożytnym tronie spoczywała Boża Obecność.
Inni rabini doświadczali Ducha Bożego jako elektryzu­jącej Bożej Obecności w nich samych i wokół nich. Pew­nego razu, gdy rabbi Jochanan omawiał z uczniami wizję Ezechiela, ogień zstąpił z nieba, a bat koi oznajmił, że rabbi otrzymał misję od Boga. Duch Święty pod postacią ognia pojawiał się także nad rabbim Jochananem i rabbim Eliezerem - podobnie jak nad uczniami Jezusa w dniu Pięć­dziesiątnicy - gdy prowadzili horoz, łącząc ze sobą wersety Pisma.
Na tym etapie rabini nie zaczęli jeszcze spisywać swoich nauk. Jak się wydaje, ich nauczanie opierało się na trady­cjach, których uczono się na pamięć i przekazywano z ust do ust, przy czym rabbi Akiwa i rabbi Meir grupowali mate­riał w taki sposób, aby łatwiej było go zapamiętać. Zapisy­wanie bezcennej tradycji wydawało się ryzykowne. Książka może zostać spalona - tak jak Świątynia - albo może dostać się w ręce chrześcijan; wiedza jest bezpieczniejsza, gdy prze­chowuje się ją w sercach i umysłach mędrców. Rabini cenili wartość słowa mówionego jako takiego. Uczonych z Jawne, którzy potrafili wyuczyć się tekstów na pamięć, nazywa­no tanaitami (z aram. tana „powtarzać", „nauczać").Torę re­cytowano na głos, midrasz rozwijano w rozmowie. Dom Nauk rozbrzmiewał głosami ożywionych debat i burzliwych dyskusji.
Jednak około 135 roku rabini zaczęli odczuwać potrzebę posiadania bardziej trwałych zapisów. Starając się na siłę uczynić Żydów częścią nowoczesnego grecko-rzymskiego świata, cesarz Hadrian ogłosił, że zamierza zaorać ruiny Jero­zolimy i na tym świętym miejscu wybudować nowoczes­ne miasto. Praktykowanie obrzezania, szkolenie rabinów i nauczanie Tory zostały zakazane przez prawo. Uparty żydowski żołnierz Szymon Bar Kochba stanął na czele kolej­nego powstania przeciw Rzymowi. Gdy zdołał wyprzeć z Je­rozolimy Dziesiąty Legion, rabbi Akiwa obwołał go królem mesjaszem. Sam rabbi Akiwa nie podporządkował się zaka­zowi nauczania i, wedle tradycji, został przez rzymskie wła­dze skazany na śmierć. Ostatecznie Hadrian brutalnie stłumił powstanie Bar Kochby w 135 roku. Tysiące Żydów zginęło; nowe miasto zostało wybudowane, choć pozostawiono na miejscu ruiny Świątyni; Żydom zakazano osiedlać się w Ju­dei i ograniczono ich terytorium do północnej części Palesty­ny. Akademia w Jawnem została rozwiązana, a jej nauczyciele się rozproszyli. Sytuacja jednak poprawiła się za panowania cesarza Antoninusa Piusa (138-161), który złagodził antyży­dowskie przepisy; rabini zgromadzili się wówczas ponownie w Uszy w Galilei.
Katastrofalne skutki powstania Bar Kochby przeraziły ra­binów. Kilku radykałów, takich jak mistyk rabbi Szymon bar Jochaj, wciąż dążyło do walki z Rzymem, jednak więk­szość odwróciła się od polityki. Rabini traktowali odtąd mesjanizm z dużą ostrożnością i zniechęcali do praktyk mis­tycznych, przedkładając zdyscyplinowane życie uczonego nad niebezpieczne wzloty ducha. W Uszy ustalili kanon Bi­blii hebrajskiej, dokonując ostatecznego wyboru spośród Pism (Ketuwim) z okresu Drugiej Świątyni. Wybrali co bar­dziej stateczne dzieła historyczne i odrzucili apokaliptyczne fantazje, decydując się na Kroniki, Księgę Estery oraz Księgi Ezdrasza i Nehemiasza; spośród Ksiąg Mądrościowych wybrali: Przysłowia, Księgę Koheleta, Pieśń nad pieśniami i Księgę Hioba - ale już nie Mądrość Syracha. Biblia, składa­jąca się odtąd z Tory, Newiim (Proroków) i Ketuwim, zaczęła być nazywana TaNaCh (Tanach - akronim od hebr. nazwy).
Między 135 a 160 rokiem rabini zaczęli także tworzyć zupełnie nowe święte pisma, które nazwali Miszną; była to antologia tradycji zebranych przez rabinów w Jawnem, tradycji ułożonych według schematów zaproponowanych przez rabbiego Akiwę i rabbiego Meira, które teraz zostały spisane. Rabini ostatecznie przestali się łudzić, że Świąty­nia zostanie kiedykolwiek odbudowana, dodali zatem wiele nowych materiałów, w większości odnoszących się do kul­tu i świąt. Hebrajskie słowo miszna znaczy „uczenie przez powtarzanie": nawet, gdy Miszna przyjęła postać pisaną, wciąż traktowano ją jako coś, co powinno być przekazywa­ne ustnie i studenci nadal uczyli się jej na pamięć. Miszna została ukończona przez rabbiego Jehudę ha-Nasiego około 200 roku i stała się Nowym Testamentem rabinów. Podob­nie jak chrześcijańskie pisma święte, traktowała TaNaCh ja­ko należącą do tej fazy historii, która odeszła na zawsze, ale która może zostać wykorzystana do legitymizacji postświątynnego judaizmu. Na tym jednak kończą się podobień­stwa. Miszna nie zawiera żadnej historii, żadnych opowie­ści, żadnej teologii. Jest to niesamowity zbiór przepisów prawnych, zebranych w sześciu częściach zwanych Sedarim (Porządkach): Zeraim (Nasiona), Moed (Święta), Naszim (Ko­biety), Nezikin (Szkody), Kodaszim (Świętości) i Tohorot (Rze­czy czyste). Całość została podzielona na sześćdziesiąt trzy traktaty.
Inaczej niż w Nowym Testamencie, gdzie nigdy nie po­mija się okazji cytowania żydowskiego Pisma, Miszna za­chowuje dumną odrębność od TaNaChu, z rzadka cytując Biblię lub odwołując się do jej nauczania. Miszna nie wy­wodzi swojego autorytetu od Mojżesza, nie omawia włas­nych początków czy kwestii własnej autentyczności, a jedy­nie dumnie podkreśla swoje niepodważalne kompetencje. Rabini, będący żywym i oddychającym wcieleniem Tory, mieli najwyższe kompetencje do interpretowania woli Bo­żej i nie potrzebowali wsparcia w Biblii. Miszna nie skupia się na tym, w co Żydzi wierzą, ale na tym, jak postępują. Świątynia przestała istnieć, ale Szechina jest wciąż z Izrae­lem. Zadaniem rabinów stało się teraz pomóc Żydom żyć w świętości, tak jakby Świątynia nadal istniała.
Sześć „Porządków" zostało skonstruowanych na podobień­stwo Świątyni. Pierwszy i ostatni - Zeraim i Tohorot - dotyczy­ły odpowiednio świętości ziemi i świętości ludu. Dwa środko­we „Porządki" - Naszim i Nezikin - zawierały rozstrzygnięcia dotyczące życia prywatnego i interesów. Tematem drugiego i piątego „Porządku" - Moed (Święta) i Kodaszim (Świętości) była Świątynia. Te dwa sedarim, które niemal w całości ułożone zostały w Uszy, były jak dwa stojące w równej odległości filary, na których opiera się cała budowla. Pieczołowicie przy­pominały proste szczegóły z życia w utraconej Świątyni: do czego wykorzystywano każde z pomieszczeń i gdzie arcy­kapłan przechowywał wino? Jak zachowywała się straż nocna? Co się działo, jeśli kapłan zasnął podczas wykonywania swo­ich obowiązków? W ten sposób Świątynia mogła nadal żyć w wyobraźni Żydów i pozostawać centrum żydowskiego życia. Studiowanie przepisów nieistniejącej Świątyni, zebra­nych w Misznie, stawało się odpowiednikiem rzeczywistego sprawowania rytuału.
Czym innym były starania dawnych faryzeuszy, aby żyć jak kapłani, czynione w czasach, gdy Świątynia wciąż ist­niała, a czymś zupełnie innym, gdy pozostały z niej jedynie zgliszcza. Nowa duchowość wymagała heroicznego egzege-tycznego zaprzeczenia. Miszna nie była jednak tylko spoj­rzeniem w przeszłość. Konsekwencją wirtualnego istnienia Świątyni było wypracowanie setek zupełnie nowych zasad. Skoro Żydzi mają żyć jak kapłani, jak powinni zachowywać się wobec pogan? Jaka jest rola kobiet, które obecnie zobowią­zane są wprowadzać w domu kapłańskie zasady czystości? Rabini nigdy nie zdołaliby przekonać ludzi do przestrzegania tego niesamowitego zbioru zasad, gdyby nie był on źródłem pozytywnego duchowego doświadczenia.
Jakieś pięćdziesiąt lat po tym, jak Miszna została ukończo­na, powstał nowy tekst, przypisujący tej ustnej tradycji du­chowy rodowód, sięgający góry Synaj. Autor Pirke Awot (Sentencji Ojców) starał się ukazać ciągłość przekazu tradycji, którą rabini z Uszy przejęli od rabinów z Jawnego, tamci od Jochanana ben Zakaja, który studiował Torę u Hillela i Szammaja. Według Pirke Awot, pokolenia znamienitych uczonych z czasów Drugiej Świątyni przekazywały sobie nauki, począ­wszy od członków Wielkiego Zgromadzenia, które otrzyma­ło Torę od proroków; prorocy byli uczniami „starszych", zdobywców ziemi obiecanej, starsi otrzymali Torę od Jozuego, Jozue od Mojżesza, Mojżesz zaś, źródło tradycji, otrzymał ją od samego Boga.