Kapłaństwo w Starym Testamencie

6. Kapłan i ofiara

W błogosławieństwie nad Lewim funkcje ściśle kultowe zostały wymienione na ostatnim miejscu; „Będą palić kadzidło dla Twych nozdrzy i ofiary na Twym ołtarzu" (Pwt 33,10). Można się dziwić tą drugorzędną pozycją funkcji kultowych, kiedy się zważy na późniejszą sytuację kapłaństwa, kiedy to składanie ofiar stało się jego funkcją par excellence. Filon (De vita Moysi, II, III, 29) pisze, że w święta Paschy wszyscy są kapłanami, ponieważ wszyscy ofiarują baranka, a List do Hebrajczyków mówi, że „każdy arcykapłan jest ustanowiony, aby składał dary i ofiary" (Hbr 5,1; 8,3). Ale tutaj mamy do czynienia z punktem końcowym długiej ewolucji, której Pwt 33,10 zaznacza tylko jakiś etap.
Pomijając ofiary Patriarchów w okresie, kiedy nie było urzędowego kapłań­stwa, przechodzimy do epoki Sędziów, kiedy to Bóg polecił Gedeonowi zbudować ołtarz i złożyć całopalenie (Sdz 6,25-26), a Anioł Jahwe zaprosił Manoacha, ojca Samsona, aby złożył całopalenie, które zostaje przyjęte (Sdz 13,16-23). W starożytnym opowiadaniu o dzieciństwie Samuela jego ojciec Elkana osobiście składa ofiarę w Szilo (1Sm 1,3.4.21; 2,19), a kapłan Heli jawi się zaledwie jako stróż sanktuarium (1Sm 1,9); „prawo kapłanów", pogwałcone przez jego synów, dotyczy jedynie przydzielenia kapłanom jakiejś części ofiar (1Sm 2,12-17). Dopiero w dodatku do pierwotnego opowiadania słyszymy o zarezerwowaniu dla kapłanów funkcji przystępowania do ołtarza i spalania na nim ofiar (1Sm 2,27-36).
Saul, Dawid i Salomon składali ofiary i gdzie indziej objaśniliśmy, że fakty te bynajmniej nie dowodzą, iż królowie Izraela byli kapłanami, ale to nie dowodzi tym bardziej, że w owym czasie kapłani nie pełnili funkcji ofiarniczej. Achaz składa sam pierwszą ofiarę na ołtarzu, który kazał zbudować, ale potem miał tutaj spełniać ryty ofiarne kapłan Uriasz (2 Krl 16,12-16). Trochę wcześniej, przypuszczalnie między 800 a 750 r. przed Chr., w Królestwie Północnym otrzymały swą definitywną formę błogosławieństwa Mojżesza (Pwt 33): wiersze 8-11 dotyczące Lewiego pokazują, że składanie ofiar było wówczas uważane za przywilej kapłaństwa. Przed Wygnaniem w Jerozolimie kompilatorzy Prawa świętości uzasadniają specjalne reguły czystości obowiązujące kapłanów przez świętość ich funkcji: kapłani muszą być czyści, gdyż oni przynoszą do ołtarza całopalenia i części innych ofiar (Kpł 21,6).
Albowiem - i jest to bardzo ważne - kapłan Starego Testamentu nie był w ścisłym tego słowa znaczeniu kapłanem-ofiarnikiem. On mógł zabijać ofiary, ale to zadanie pozostało zawsze sprawą drugorzędną i nigdy nie było jego wyłącznym przywilejem. Według Wj 24,3-8, powszechnie przypisywanego tradycji elohistycznej, Mojżesz rozkazuje młodzieńcom, o których bynajmniej się nie mówi, że byli kapłanami, ofiarować całopalenia i złożyć ofiary wspólno­towe, ale Mojżesz sam osobiście odbiera krew i kropi nią ołtarz i lud. Prawo ofiarnicze stanowi wyraźnie, że zwierzę jest zabijane przez samego ofiarującego (Kpł 1,5; 3,2.8.13; 4,24.29.33). Kiedy ofiarujący nie był w stanie czystości rytualnej i w trakcie wielkich ofiar publicznych (2 Krn 30,17; Ez 44,11) czynność ta była wykonywana przez kler niższych stopni. Rola kapłana zaczynała się przy obrzędzie związanym z krwią, która jest najświętszą częścią ofiary (Kpł 17,11.14), ale głównie dlatego, że ona ma być wylana bezpośrednio na ołtarz; podobnie zawsze kapłan przedstawia i składa na ołtarzu część ofiary, która należy się Bogu. Jawi się to szczególnie wyraźnie przy ofiarach z ptactwa, gdzie ofiara ma być zabita na samym ołtarzu, i wtedy ofiarujący traci swe prawo do jej zabicia (Kpł 1,14-15; 5,8). Aby zaznaczyć degradację kapłanów wyżyn po reformie Jozjasza, napisano, że nie mogli oni „wstępować do ołtarza" (2 Krl 23,9). Pewien tekst zapisany mniej więcej w tym samym czasie mówi, że kapłani zostali wybrani, aby „wstępować do ołtarza" (1Sm 2,28). Podobnie jest z ofiarami kadzielnymi. Ponieważ kadzidło ma być spalane na ołtarzu, ofiary te są przywilejem synów Lewiego (według Pwt 33,10) czy potomków Aarona (według Lb 17,5; 1Krn 23,13) i dlatego król Ozjasz został ukarany, kiedy usiłował przywłaszczyć sobie to prawo (2 Krn 26,16-18). Kapłan jest zatem „sługą ołtarza" w bardzo ścisłym znaczeniu tego słowa i w ten sposób to popularne wyrażenie chrześcijańskie znajduje swój piękny rodowód na kartach Starego Testamentu.
Tak sprecyzowana rola kapłanów, jaką było składanie ofiar, z pewnością starożytna, stopniowo się utrwalała w miarę, jak zanikała ich rola przy uzys­kiwaniu wyroczni i w miarę, jak rolę nauczania przejmowały inne osoby. Ta ewolucja działała też odwrotnie w ten sposób, że funkcja ofiarnicza była coraz bardziej rezerwowana dla kapłanów, aż stała się ich funkcją zasadniczą, i kon­sekwentnie zburzenie Świątyni oznaczało koniec ich znaczenia: religię rytualną Świątyni zastąpiła religia Tory, a kapłani zostali zastąpieni przez rabinów.

7. Kapłan jako pośrednik

Te różne funkcje kapłańskie mają jeden wspólny fundament: kiedy kapłan udziela wyroczni, to przekazuje ludziom odpowiedź daną przez Boga; kiedy wypowiada jakąś instrukcję, jakąś torah, i kiedy później wyjaśnia Prawo, Torę, to przekazuje i interpretuje jakąś naukę, która pochodzi od Boga; kiedy zanosi na ołtarz krew i mięso ofiarne, czy kiedy spala na ołtarzu kadzidło, to przedstawia Bogu modlitwy i sprawy wiernych. Reprezentując Boga wobec ludzi w dwóch pierwszych funkcjach i reprezentując ludzi wobec Boga w trze­ciej, jest on zawsze pośrednikiem. I to, co List do Hebrajczyków powie o arcykapłanie, ma znaczenie w odniesieniu do całego kapłaństwa: „Każdy bowiem arcykapłan z ludzi wzięty dla ludzi jest ustanowiony, aby wstawiał się za ludźmi w ich relacjach z Bogiem" (Hbr 5,1). Kapłan jest pośrednikiem, tak jak są nimi również król i prorok. Ale ci ostatni są pośrednikami przez osobisty charyzmat, jako wybrańcy Boży, a kapłan jest nim przez profesję, gdyż kapłaństwo jest instytucją pośredniczenia. Ten istotny rys odnajdzie się w kap­łaństwie Nowego Przymierza, będącym udziałem w kapłaństwie Chrystusa Pośrednika, Człowieka i Boga, jedynego Kapłana i doskonałej Ofiary.