Tekst pisany i jego znaczenie w hermeneutyce

Czym jest „tekst”?

Tekst jest czymś więcej niż sumą składających się na niego słów i zdań. Tekst jest znaczącą całością, całością uporządkowaną. Oczywiście, w szczególnych przypadkach nawet pojedyncze słowo może pełnić funkcję całości. Weźmy na przykład funkcję znaków drogowych. W tym wypadku pojedyncze słowo „Niebezpieczeństwo" funkcjonuje jako mała, ale potężna jednostka komunikacyjna obejmująca całe mnóstwo znaczeń. Jeśli się chce, można więc zdefiniować „tekst" jako uporządkowaną całość znaczeniową, która składa się przynajmniej z jednego słowa. Zazwyczaj jednak nasze teksty pisane składają się z wielu powiązanych ze sobą zdań. Związek ten realizuje się najczęściej jednocześnie na trzech poziomach. Po pierwsze, oczekujemy, że teksty będzie charakteryzował tematyczny (lub semantycz­ny) postęp; inaczej mówiąc oczekujemy, że tekst będzie rozwijał jeden albo kilka tematów powiązanych ze sobą^[5]. Po drugie, spodziewamy się, że tę jedność tematyczną teksty będą wyrażać za pomocą gramatycznych (lub składniowych) środków, takich jak np. stosowanie zaimków.

Przykład: Mama wróciła do domu o piątej po południu. Zobaczyła, że jej dzieci bawią się w salonie.
W tym mini tekście zdanie drugie zastępuje „mamę" zaimkiem „ona", tworząc w ten sposób tematyczną jedność.

Po trzecie, rozpoznajemy teksty pisane jako określone teksty również z tej prostej przyczyny, że strumień czarnego atramentu na papierze kończy się albo dlatego też, że książka, którą czytamy nie ma już więcej stron.

Tak więc, w każdym tekście możemy wyróżnić jednocześnie na trzy różne poziomy: poziom znaczenia, gramatyki i druku. Trzy poddyscypliny językoznawstwa zajmujące się tymi poziomami organizacji nazywane są w następujący sposób:

SEMANTYKA - bada znaczenie słów i tekstów.
SKŁADNIA - bada związki pomiędzy słowami a zdaniami.
PRAGMATYKA - bada warunki zewnętrzne komunikacji językowej.

Różnica pomiędzy znaczeniem jednego pojedynczego zdania a znacze­niem tekstu jest różnicą systemów struktury i odniesienia, które obowią­zują w każdej z tych jednostek językowych. Zdanie składa się zazwyczaj z podmiotu i orzeczenia. Oba można rozbudowywać za pomocą kolejnych określeń, ale zasadnicza struktura pozostaje taka sama dla wszystkich zdań.

Długość drukowanego zdania angielskiego można zazwyczaj rozpoznać dzięki wielkiej literze pierwszego słowa w zdaniu oraz kropce po jego ostatnim słowie. Najważniejsze jednak, że znaczenie drukowanego zdania jest ostatecznie określone przez odniesienie do szerszego systemu znaczeń i odniesień, a więc przez tekst.

Omawiając hermeneutykę Ricoeura (zob. III.5.2) zdefiniowaliśmy, co rozumiemy przez „znaczenie", „odniesienie" i „sens". Podobnie zdanie w tekście funkcjonuje wewnątrz struktury komunikacyjnej tego tekstu, podczas gdy odniesienie całego tekstu zwraca się ku jakiegoś rodzaju rzeczywistości poza tekstem, w świecie czytelnika. To odniesienie tekstu do przynajmniej jednego aspektu świata czytelnika nazwaliśmy „sensem" tekstu. Stąd możemy powiedzieć, że odniesienie tekstu jest jego sensem, podczas gdy zdanie odnosi się zawsze do całości tekstu. Sens tekstu jest tym, co interpretujący pragnie ostatecznie odkryć w procesie czytania.

Pragmatyczny wymiar tekstualności określa właściwy zasięg tekstu, podczas gdy połączenie wymiaru składniowego i semantycznego jest źródłem dynamiki komunikacyjnej tekstu w procesie czytania. Pojedyncze zdanie nie posiada prawdziwej dynamiki. Jest po prostu stwierdzeniem. Może ono oczywiście odnosić się do czasu przeszłego, teraźniejszego lub przyszłego w kontekście tekstu, ale samo w sobie pozostaje zawsze jednostką statyczną. Tekst jest inny: obejmuje on rozwój komunikacji, różnych perspektyw komunikacyjnych, potwierdzeń oraz zastrzeżeń i negacji, które mogą kwestionować stwierdzenia zawarte w każdym poszczególnym zdaniu. Sens tekstu jako taki wykracza poza wszystkie pojedyncze stwierdzenia, z których został zbudowany.

Łaciński rzeczownik textus i czasownik texere odnoszą się do czynności tkania. Tak jak suma nitek wplecionych w dywan jest czymś więcej niż pojedyncze nitki i tworzy jakąś nową tożsamość, tak nasze zdania wplecione są w nową tożsamość tekstu. W odróżnieniu jednak od dywanu, tekst nie daje od razu pełnego obrazu. Sens tekstu jest raczej jednostką umysłową, którą każdy czytelnik musi odtworzyć w akcie czytania kierując się instrukcjami zawartymi w samym tekście. Co więcej, w odróżnieniu od kolorowej, obrazowej tożsamości dywanu, tożsamość tekstu istnieje tylko w umyśle i pamięci każdego czytelnika i w nieunikniony sposób nabiera barw dzięki jego wyobraźni. Tak więc, obrazy posiadają trochę bardziej stabilną tożsamość niż teksty pisane, gdyż podsuwają one bardziej stabilny potencjał sensu. Sens tekstu jest natomiast tożsamością dynamiczną, toż­samością rozwijającą się w ramach pewnego procesu.

Nie oznacza to, że sens tekstu pisanego jest tajemniczym przesłaniem znajdującym się gdzieś poza tekstem. Znajduje się on raczej, mówiąc słowami Paula Ricoeura, przed tekstem: jest on tym, co sam tekst przekazuje czytelnikowi w akcie czytania^[6].

W świetle naszych rozważań nad dynamiczną naturą sensu tekstu, możemy wnosić, że każdy tekst kształtuje w określony sposób akt czytania. Określone konwencje lub normy dotyczące tego, jak tkać tekst, pomagają autorowi stworzyć tekst na szczególną okazję bądź tekst o specyficznym przeznaczeniu. Konwencje te lub normy będą później brane pod uwagę przez wnikliwego czytelnika. Jednak normy i konwencje związane z tworzeniem tekstu dostarczają tylko ogólnych rad autorowi, który musi je potem dostosować do swoich intencji komunikacyjnych. Zjawisko wybierania normy komunikacyjnej i przystosowywania jej do określonych celów komunikacyjnych nazywamy stylem.

Przekonaliśmy się, że każdy tekst jest uporządkowaną całością. Zbadamy teraz dwa bieguny struktury tekstu: normatywny i indywidualny.