Sakrament kapłaństwa w starożytności chrześcijańskiej

Biskup, prezbiterzy, diakoni

Przełożonymi pierwszych gmin chrześcijańskich byli, jak już było powiedziane, apostołowie. Jednak wzrastająca liczba nowych gmin wymusiła znalezienie nowych przełożonych. Najpierw apostołowie sami ich ustanawiali, czyli wyznaczali, a potem polecili, jak to czytamy w listach św. Pawła, by chrześcijanie wybierali sobie przełożonych. Mało wiemy o tym jak wyglądała procedura „ustanowienia” takich przełożonych. Ponieważ w kilku przypadkach jest mowa o wkładaniu rąk, możemy się domyślać, że taka była praktyka.

Tych przełożonych nazywano „prezbiteroi” czyli „starszymi”, a tego który stał na czele nazywano „episcopos”, a w zlatynizowanej formie „episcopus” (po polsku: biskup), czyli „nadzorujący”, albo „stróż”. To było określenie funkcji jaką miał spełniać. Gmina wybierała go ze swojego grona, kierując się kryteriami, jakie ustalił  m.in. św. Paweł w Liście do Tymoteusza (por. 1 Tm 3,1-7). Mieli mu pomagać wspomniani „starsi”, oraz diakoni, czyli „posługujący”. Czasem mówiono tylko o „starszych”, rozumiejąc przez to wszystkich kierujących gminą.

Nazwy pełniących różne funkcje i urzędy długo nie były jednoznaczne. Również podział zadań między prezbiterami a biskupem ustalał się w miarę upływu czasu i wynikających potrzeb. W niektórych gminach istniały jeszcze inne urzędy (np. prorocy, nauczyciele). Pod koniec pierwszego wieku albo na początku drugiego, w większości gmin ustaliła się już stała struktura. Przyjęła się również terminologia. Na czele gminy stał biskup, w zadaniach duszpasterskich i w kierowaniu gminą pomagali mu prezbiterzy, a sprawami organizacyjnymi zajmowali się głównie diakoni. Taką strukturę poznajemy przede wszystkim z listów św. Ignacego Antiocheńskiego, powstałych na początku drugiego wieku[2]. Zarówno liczba prezbiterów, czyli „starszych”, jak też diakonów była uzależniona od wielkości gminy i bieżących potrzeb. Gdzieś pod koniec drugiego wieku pojawił się termin, którym w sposób zbiorczy określano przełożonych. Pojawił się termin „clerus”, tłumaczony na j. polski jako „duchowieństwo”, choć zachowała się również spolszczona forma „kler”. Do tej grupy zaliczano biskupa, prezbiterów i diakonów[3]. Pozostałych nazywano „laikos” czyli lud[4]. 

Biskup miał on pełnię władzy we wszystkich sprawach dotyczących życia wspólnoty. Na bieżąco kierował jej życiem. Najważniejszym jego zadaniem było sprawowanie funkcji liturgicznych. Miał nauczać, czyli głosić homilie, kazania, katechezy. Drugą najważniejszą funkcją było sprawowanie sakramentów. Biskup przyjmował nowych członków do wspólnoty zatem chrzcił, a w każdą niedziele, czyli w Dzień Pański, sprawował Eucharystię. Można więc powiedzieć, że spełniał funkcje kapłańskie, bo składał ofiarę ustanowioną przez Chrystusa. Biskup zatem nie tylko kierował wspólnota, o czym mówił termin „episcopus”, ale był też, a może nawet przede wszystkim kapłanem (sacerdos). W spełnianiu tej funkcji od samego początku pomagali mu prezbiterzy. Zawsze mogli oni zastąpić biskupa w głoszeniu kazań i sprawowaniu sakramentów. Tym samym oni również spełniali funkcje kapłańskie. Z tego powodu w tekstach powstaje czasem zamieszanie, bo jeżeli jest mowa o kapłanie (gr. hiereus, łac. sacerdos), to tak naprawdę nie wiadomo czy chodzi o prezbitera, czy też o biskupa. Ponieważ biskup pełnił najwyższe funkcje kapłańskie tytułowano go również, choć nieco później „pontifex”[5].