Stary Testament zapowiada Jezusa

W jaki zatem sposób typologia biblijna odnosi starotestamentową postać Abla i związane z nim wydarzenia, co jest przedmiotem dzisiejszego wykładu, do rzeczywistości Nowego Testamentu?

Tę ważną zasadę interpretacji Starego Testamentu w Nowym, jaką jest typologia w odniesieniu do postaci Abla można znaleźć zarówno w nowotestamentowych tekstach, w egzegezie patrystycznej (Ojcowie Kościoła), a także w liturgii kościelnej. W świetle lektury typologicznej niewinnie wylana krew Abla jest figurą (typem) niewinnie przelanej na krzyżu krwi Chrystusa (Hbr 12,24). Ojcowie Kościoła w zabitym przez Kaina Ablu widzieli zapowiedź „niewinnie skazanego i ponoszącego śmierć dla zbawienia ludzkości Jezusa Chrystusa (Meliton z Sardes, Ireneusz, Orygenes, Cyprian, Hilary)”[7]. Tak więc typologiczna egzegeza starotestamentowej rzeczywistości dotyczącej postaci Abla pozwala odkrywać głębszy sens wydarzeń (sens typiczny) przekazanego w czwartym rozdziale Księgi Rodzaju opowiadania o dwóch braciach (Rdz 4,1-16).

Jakie zatem wskazówki zostały zawarte w tym biblijnym tekście, które są istotne dla właściwego zrozumienia tego dramatycznego wydarzeniu, jakim była bratobójcza śmierć?

Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że opowiadanie o Kainie i Ablu obrazuje rozwój ludzkiej nieprawości, jaka ma miejsce po pierwszym grzechu człowieka (Rdz 3)[8]. Trzeci rozdział Księgi Rodzaju mówi o pierwszym nieposłuszeństwie człowieka wobec Boga, natomiast czwarty opowiada o kontynuacji tego braku posłuszeństwa w historii potomstwa pierwszych ludzi (Rdz 4), co ostatecznie doprowadziło do tragicznej śmierci jednego z ich synów[9]. Warto w tym miejscu wspomnieć, że dramatyczna przyszłość Abla, młodszego brata Kaina, została już symbolicznie zawarta w jego hebrajskim imieniu hebel (wym. hewel), wskazującym na ulotność istnienia, kruchość egzystencji, co pozwoliło przedstawić człowieka, który przechodzi przez życie jak powiew wiatru[10].

Starotestamentowe opowiadanie o Kainie i Ablu zawiera w sobie ważne wskazówki co do okoliczności, które kształtowały odmienne konteksty życiowe obydwu braci. Kain przyszedł na świat jako pierworodny syn, co w semickiej kulturze oznaczało uzyskanie uprzywilejowanej społecznie pozycji, która dawała prawo do wejścia w posiadanie ojcowskiego błogosławieństwa oraz podwójnej części dziedzictwa. Odmienność dróg, jakimi podążają bracia jest widoczna także w ich codziennej pracy. Podczas gdy Kain uprawiał rolę, Abel był pasterzem owiec (Rdz 4,2). Osiadły tryb życia Kaina obrazuje początki cywilizacji rolniczej, podczas gdy warunki egzystencji Abla wskazują na koczowniczo-pasterski model bytowania. Stąd też przypuszcza się, że środowiskiem pochodzenia (Sitz im Leben) tego opowiadania była starożytna tradycja odnosząca się do antagonizmów między przodkami nomadów żydowskich a osiedlonymi mieszkańcami Kanaanu. Powyższa teza może stanowić podstawę do dalszych wywodów o charakterze teologicznym, że autor Księgi Rodzaju zestawił ludzi pustyni, mających uosabiać autentyczną religię, z mieszkańcami tworzącymi cywilizację miejską (Księga Rodzaju ukazuje Kaina jako pierwszego założyciela miasta – Rdz 4,17), mających reprezentować świat grzechu[11]. Pogłębienie tej myśli można znaleźć w monumentalnym dziele św. Augustyna, jakim jest „Państwo Boże” (De civitate Dei), w którym ten wybitny ojciec i doktor Kościoła naucza, że to przeciwstawienie Kaina i Abla obrazuje przeciwieństwo dobrych i złych, jakie pojawiło się już u samego zarania ludzkości: „Pierwszy tedy z tych dwojga rodziców rodzaju ludzkiego urodził się Kain, należący do państwa ludzkiego, drugi Abel – do państwa Bożego”[12]. Te dwa różne konteksty, w jakich funkcjonują obydwaj bracia charakteryzuje odmienne postrzeganie rzeczywistości, co uwidacznia się w ich postawie wobec Boga.

Czy zatem wspomniany konflikt między Kainem i Ablem można dostrzec nawet w sferze religijnej?

Księga Rodzaju opowiada o wydarzeniu, jakim było składanie Bogu ofiary przez każdego z braci w następujący sposób: „Po jakimś czasie Kain składał PANU ofiarę z plonów ziemi. Także Abel złożył ofiarę z pierworodnych zwierząt swojego stada oraz z ich tłuszczu. PAN spojrzał na Abla i jego ofiarę, na Kaina natomiast i jego ofiarę nie spojrzał. Kain bardzo się rozzłościł i chodził ze spuszczoną głową” (Rdz 4,3-5). Przytoczony tekst podaje, że jedyną różnicą między złożonymi ofiarami było to, że dar Kaina składał się z plonów ziemi (Rdz 4,3), natomiast Abel „złożył ofiarę z pierworodnych zwierząt swojego stada oraz z ich tłuszczu” (Rdz 4,4). W tym miejscu nasuwa się pytanie, dlaczego: „PAN spojrzał na Abla i jego ofiarę, na Kaina natomiast i jego ofiarę nie spojrzał” (Rdz 4,4-5)? Trzeba przyznać, że tekst Księgi Rodzaju nie mówi o powodach, dla których Bóg wybrał Abla, młodszego brata Kaina. Prawdopodobnie właściwym rozwiązaniem tej wywołującej pewne napięcie sytuacji jest uznanie, że przyjęcie przez Boga ofiary Abla należy do tajemnicy Bożego wolnego wyboru. Stąd też wybranie przez Boga Abla nie oznacza odrzucenia Kaina, a jedynie, zgodnie z ekspresywnym stylem języka hebrajskiego, ukazującym w tym przypadku sens biblijnego przesłania poprzez kontrast, należy widzieć pouczenie, że Bóg akceptuje obydwóch braci, ale w różny sposób. Trzeba też dopowiedzieć, że dokonany przez Boga wolny wybór Abla, podobnie, jak w przypadku obdarowania człowieka Bożą łaską, nie jest uwarunkowany żadną wcześniejszą jego zasługą. W tym momencie autor biblijny wzywa do porzucenia jedynie ludzkiego osądu tej sytuacji, by przyjąć inny, a jednak sprawiedliwy i lepszy zamysł Bożej logiki miłości[13].