Gatunki literackie w Biblii

BIBLIJNE GATUNKI LITERACKIE ZWIĄZANE Z HISTORIĄ

Biblia jako dzieło literackie należy do starożytności, dlatego pragnąc poznać sposoby przemawiania Biblii, czyli występujące w niej gatunki literackie, trzeba zwrócić uwagę na gatunki charakterystyczne dla dzieł starożytnych. W wielu wypadkach różnią się one od współczesnych form stosowanych w literaturze. Zastanowimy się w tym miejscu przede wszystkim nad historiografią, gdyż w Piśmie Świętym znajdujemy bardzo dużo nawiązań do historii.

W Egipcie i Mezopotamii pisano kroniki królów, ale nie były to kroniki w naszym tego słowa rozumieniu. Zawierając aluzje do postaci i faktów historycznych, wzmiankowane kroniki były przede wszystkim gloryfikacją władców.

Inny cel miał Herodot, pisząc swoje Dzieje^[3]. Są one źródłem historycznym, ale Herodot nie traktował historii tak, jak się ją dzisiaj traktuje. W swoim dziele zbierał wszystko, co znalazł, nie dbając o ścisłą prawdziwość opowiadania. Obok faktów przytacza podania i legendy, a czyni to w stylu gawędziarskim. Dzieło jego jest pełne uroku, ale nie zadowala krytycznie myślącego historyka.

Wojna peloponeska Tukidydesa^[4] jest napisana przez naocznego świadka, jest więc w większym stopniu utworem historycznym. Tukidydes jednak w usta bohaterów wstawia mowy, których autentyczność jest wątpliwa. Sytuacja bowiem nie sprzyjała wygłaszaniu mów. Autor w ten sposób nie tyle pisze kronikę, ile charakteryzuje postacie. Taki był sposób relacjonowania, znany w starożytności.

Wyprawa Cyrusa Ksenofonta z Aten^[5] jest natomiast powieścią historyczną, pisaną w konwencji pamiętnika, a jego Cyropedia to powieść z tezą. Autor nawiązuje do postaci Cyrusa, w którym widzi wzór idealnego władcy, ale fakty opisane w tym dziele nie mają wiele wspólnego z historycznym Cyrusem.

Oprócz gatunków zaliczanych do historiografii wyróżniamy w starożytności epopeję. Jej przykładami są w literaturze starożytnej Grecji Iliada i Odyseja przypisywane Homerowi, a w literaturze mezopotamskiej Gilgamesz^[6].

Mamy także wiele innych sposobów wyrażania myśli w utworach starożytnych pisarzy, spotykamy na przykład kosmogonie mityczne, zajmujące się początkiem i rozwojem świata, zbiory złotych myśli, pieśni miłosne, bajki, hymny na cześć bogów.

Mniej literackimi środkami wyrazu były listy, sprawozdania gospodarcze, akta sądowe, rozporządzenia władz, katalogi panujących, korespondencja dyplomatyczna, napisy na grobowcach i świątyniach.

Widzimy więc wielki wachlarz możliwości, choć wymieniliśmy przykładowo tylko niektóre gatunki literackie spotykane w starożytności. Nie jest bowiem naszym celem badanie literatury starożytnej, a nawiązujemy do niej jedynie po to, aby na tym tle dokładniej zapoznać się z gatunkami spotykanymi w Biblii. Ich dokładniejsze poznanie dostarcza nam bardzo ważnych kluczy interpretacyjnych do rozumienia przekazu słowa Bożego, które z kart Pisma Świętego przemawia do nas przez ludzi i na sposób ludzki.

Poza środkami przekazu nawiązującymi do starożytnych gatunków literackich, mamy w Piśmie Świętym także sposoby przekazu specyficznie biblijne^[7].

Są w Piśmie Świętym kroniki i pisma powołujące się na kroniki. Nie takie, jak wspomniane kroniki w Egipcie czy Mezopotamii, ale opierające się na faktach i tłumaczące te fakty w sposób religijny. Jest to więc historia, ale historia religijna.

Specjalnym gatunkiem tej historii jest tak zwana historia etiologiczna. Należy do niej przede wszystkim jedenaście pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju. Jest to próba wyjaśnienia obecnego stanu człowieka na bazie faktów z przeszłości. Autor dochodzi do wniosku, że obecne położenie człowieka jest skutkiem faktu, o którym nie mamy świadectw. Autor ten fakt odtwarza. Dotarcie do tego faktu dokonuje się wbrew metodologii historii i w tym sensie nie mamy tu historii. Autor jednak te odtworzone fakty oraz fakty przytoczone na podstawie reminiscencji tkwiącej w ogólnoludzkiej świadomości umieszcza na osi czasu i w ten sposób nadaje opowiadaniu formę historii.

Ogólnie można powiedzieć, że księgi, które określamy jako historyczne w Starym Testamencie, stanowią specyficzny gatunek literacki. Ukazują one przede wszystkim rozłożone w czasie zbawcze interwencje Boga. Tworzą panoramę dziejów zbawienia, która rozciąga się od stworzenia świata do czasów poprzedzających przyjście Mesjasza.

Księgi te przedstawiają dzieje narodu wybranego od wyjścia z Egiptu poprzez wędrówkę przez pustynię, zdobywanie Ziemi Obiecanej, walkę o egzystencję na niej, założenie królestwa i jego rozpad na dwa odrębne organizmy państwowe, który w konsekwencji doprowadził do niewoli asyryjskiej i babilońskiej. Dalej historia ta obejmuje czasy niewoli i powrót po zwycięstwie Cyrusa, ciężkie zmagania o odbudowę, uwieńczone zbudowaniem drugiej świątyni i reformą religijną. Po tych wydarzeniach historia milknie, aby znów przemówić opisem prześladowań i walk o wolność religii i niezależność narodu w okresie panowania Seleucydów. Opisem tego bohaterskiego okresu kończy się historia ukazana na kartach Starego Testamentu, a w niedługim już czasie nastąpi największa zbawcza interwencja Boga w dziejach świata i ludzkości, dla zbawienia której przyjdzie sam Syn Boży. Jego jednak dzieje opisze już Nowy Testament.

Przedstawiony tu ciąg historii, odnoszący się do dziejów narodu wybranego, został w Piśmie Świętym Starego Testamentu poprzedzony opisem okresu, który go jakby przygotował. Dzieje narodu rozpoczynają się właściwie w momencie, w którym naród ten znajduje się w Egipcie. Tam rozrósł się z jednej rodziny, która do Egiptu przybyła około czterysta lat wcześniej, i okrzepł tak, że pomimo akcji prześladowczych ze strony faraona zdolny był do skorzystania z okazji, aby w czasie żywiołowych kataklizmów, jakie nawiedziły Egipt, opuścić ten kraj niewoli i wyruszyć w drogę powrotną do ziemi praojców. Dzieje tych praojców, Abrahama, Izaaka, Jakuba i jego dwunastu synów, a szczególnie Józefa, przez wiele wieków powtarzane, „zapisane” i interpretowane w ludzkiej pamięci, zanim je spisano w księdze, zostały umieszczone przed dziejami rozpoczynającymi się od pobytu w Egipcie i jego opuszczeniem.

Dokonany przegląd przekonuje nas, że ujęcie historii w Starym Testamencie jest różnorodne. Okazuje się, że jest to różnorodność pod względem treści, ale o wiele bardziej pod względem historycznego charakteru opisów. Ogólnie trzeba powiedzieć, że przedstawiona tu historia nie spełnia warunków, jakie obecnie stawia metodologia nauk historycznych, nie jest to więc historia w ściśle naukowym tego słowa znaczeniu. Bardziej zbliża się natomiast do rygorów, jakie istniały w odniesieniu do tekstów historycznych w starożytności, choć i tych w pełni nie zachowuje. Nie o to bowiem chodziło autorom natchnionym, kiedy komponowali swoje historyczne opisy. Nie jest to historia, która ma możliwie wiernie opisać minione wydarzenia, ale przede wszystkim opis działania Bożego, dokonującego się w dziejach ludzkości, a więc teologiczna interpretacja dziejów.

Dla całościowego wyliczenia zawartości treściowej ksiąg Starego Testamentu, zaliczanych do historycznych, trzeba jeszcze wspomnieć o tak zwanych nowelach historycznych, które zajmują się pewnymi epizodami historii i mają bardzo wyraźny charakter dydaktyczny. Zaliczamy do nich dzieje Józefa w Księdze Rodzaju, Księgę Rut czy Księgi: Tobiasza, Judyty i Estery. Fakty historyczne są tu podstawą narracji literackiej.

Historyczne gatunki literackie Biblii nie wyczerpują wszystkich sposobów przemawiania tej Księgi, do innych przyjdzie nam powrócić.