Gatunki literackie w Biblii

KSIĘGI MĄDROŚCIOWE JAKO GATUNEK LITERACKI

Księgi Starego Testamentu dzielimy na historyczne, prorockie i mądrościowe. Te ostatnie w kanonie znajdują się przed prorockimi, ale mówimy o nich dopiero po prorockich, uwzględniając raczej porządek chronologiczny niż kanoniczny. Nurt mądrościowy istniał o wiele wcześniej, ale jego ostateczne zebranie nastąpiło już w okresie, gdy zamilkł charyzmat prorocki.

Mądrość w znaczeniu semickim, a więc także biblijnym, oznacza nie tyle sumę wiedzy, ile umiejętność dobrego, to znaczy etycznie poprawnego postępowania. Mądrym jest ten, kto umie postępować dobrze, a ponieważ dobre postępowanie zgodne jest z zamysłem Boga, więc On jest pierwszorzędnym źródłem wszelkiej mądrości. Dlatego najpewniejszą drogą do osiągnięcia mądrości jest modlitwa. Kto prosi Boga o mądrość, zostanie przez Niego obdarzony umiejętnością i będzie wiedział, jak postępować. Przykładem tego jest modlitwa króla Salomona, zapisana w Księdze Królewskiej (1 Krl 3, 4-15). Salomon przede wszystkim prosi o umiejętność odróżniania dobra od zła, aby mógł sprawować sądy: Racz więc dać Twemu słudze serce pełne rozsądku do sądzenia Twego ludu i rozróżniania dobra od zła, bo któż zdoła sądzić ten lud Twój tak liczny (1 Krl 3, 9).

Bóg wysłuchał Salomona i obdarzył go mądrością. Ta przysłowiowa mądrość Salomona, o której czytamy, że nie było zagadnienia, nieznanego królowi, którego by nie wyjaśnił (1 Krl 10, 3), polegała przede wszystkim na obdarzeniu mądrością Bożą do sprawowania sądów (1 Krl 3, 28). Świadczy o tym umieszczony zaraz po opisie modlitwy o mądrość opis wydania sądu w sprawie przydzielenia dziecka jednej z dwu kobiet, spierających się o to, która z nich jest matką dziecka pozostałego przy życiu (1 Krl 3, 16-28).

Oprócz modlitwy źródłem mądrości jest doświadczenie. Dlatego starcy winni odznaczać się mądrością, a kiedy źle postępują, jak owi starcy w opowiadaniu o Zuzannie (Dn 13), jest to szczególnie godne potępienia. Izrael przez długie wieki swej historii gromadził doświadczenie, które stanowiło dziedzictwo jego mądrości. Doświadczenie to zapamiętywano głównie w postaci krótkich i łatwych do przyswojenia aforyzmów, które były przekazywane z pokolenia na pokolenie. Szczególnym okresem powstania wielu aforyzmów były czasy Salomona, a wiele z nich łączono nawet z samym królem i jako od niego pochodzące przekazywano potomnym. W ten sposób Salomona zaczęto uważać za autora wszystkich mądrościowych tekstów Izraela, a przekonanie to doprowadziło do przypisania mu pism, które powstały o wiele wieków później. Były one jednak po części wyrazem tradycji, która w czasach Salomona zaczęła się rozwijać, a płynąc nurtem przed-literackim, znalazła swój literacki wyraz w księgach zbierających tradycję i dokonujących jej syntezy. Taką księgą jest przede wszystkim Księga Przysłów, gromadząca bardzo liczne aforyzmy (przysłowia). W kanonie Pisma Świętego do ksiąg mądrościowych zaliczamy siedem ksiąg biblijnych. Czytając je, mamy uczyć się mądrości, czyli moralnego postępowania. O ile księgi prorockie podają pouczenia o tym, co trzeba czynić w konkretnych sytuacjach historycznych, o tyle księgi mądrościowe dają pouczenie niezależne od określonej chwili, zawsze aktualne.

Podobnie jak w przypadku poprzednio omawianych ksiąg historycznych i prorockich, także księgi mądrościowe Starego Testamentu możemy całościowo traktować jako specyficzny gatunek literacki, w ramach którego można wyróżnić całą gamę podgatunków, w jakich wyrażano pouczenia o mądrości – o jej zdobywaniu i o właściwym sposobie postępowania.
 

KLASYFIKACJA GATUNKÓW LITERACKICH W BIBLII

Po przyglądnięciu się księgom historycznym, prorockim i mądrościowym Starego Testamentu jako gatunkom literackim, przejdziemy do ogólnej próby scharakteryzowania gatunków literackich w Biblii.

Zauważmy najpierw, że rozpatrując Biblię jako całość trzeba uznać ją za księgę o szczególnym charakterze literackim, który możemy przyjąć jako gatunek nadrzędny. W tym sensie mówimy o Biblii jako o księdze religijnej, wyrosłej na gruncie określonej religii i stanowiącej jej normę wiary. Wszystko, co zawiera się w tej Księdze i zostało wyrażone odpowiednimi formami czy gatunkami literackimi, służy ostatecznie przekazowi treści religijnej, stąd też nieuwzględnienie w interpretacji Biblii tego nadrzędnego gatunku albo przyjmowanie tej Księgi za coś innego (co często miało miejsce w ateistycznym podchodzeniu do Biblii, gdzie traktowano ją jako dokument świecki), musi prowadzić do błędnej interpretacji z uwagi na zastosowanie błędnych i nieadekwatnych kluczy interpretacyjnych.

Biblia może spełniać rolę arcydzieła literackiego, pomnika literatury starożytnej, źródła danych historycznych i podstawy naszej cywilizacji, ale wszystkie te funkcje spełnia tylko dlatego, że była zawsze traktowana i przyjmowana jako księga religijna, jako słowo Boga do ludzi.

Ta Księga jako księga religijna jest świadectwem i normą wiary Izraela i chrześcijaństwa, a podstawową prawdą tej wiary jest zbawienie^[9], czyli wyjście Boga ku człowiekowi, aby go do siebie przygarnąć. Cała Biblia poświęcona została prawdzie o zbawieniu, co szczególnie pod-kreślił Sobór Watykański II. Dlatego ten naczelny gatunek literacki Biblii, który określiliśmy jako księgę religijną, w tym przypadku wyraża się bardziej precyzyjnie: Biblia jest księgą o zbawieniu.

Zanim przejdziemy do wyodrębnienia bardziej szczegółowych gatunków literackich, zwrócimy uwagę na trzy wątki treściowe, jakie w Biblii, jako księdze o zbawieniu, można odnaleźć. Biblia zasadniczo mówi o Bogu i przedstawia Go przede wszystkim jako jedynego Zbawiciela, czyli Tego, który sam dokonuje zbawienia. To zbawienie dokonuje się w historii i poprzez historię człowieka, w którą Bóg wkracza, dokonując w niej zbawczych interwencji. Biblia bardzo szeroko opisuje te właśnie zbawcze interwencje Boga rozłożone w historii. Na zbawcze zaproszenie Boga do wejścia z Nim we wspólnotę człowiek powinien odpowiedzieć. Biblia poświęca więc wiele miejsca zagadnieniu, jak powinna wyglądać ta odpowiedź, uzdalniająca do przyjęcia Bożej oferty.

Trzy, wspomniane powyżej, wątki treściowe Biblii można zatem sformułować następująco:

• Bóg jako Zbawiciel,
• Ukazanie zbawczych interwencji Boga w historii,
• Wskazanie, jak należy postępować, aby odpowiedzieć na zbawcze zaproszenie Boga.

Biblijna nauka o Bogu przenika całe Pismo Święte, które nie jest jednak nigdzie dogmatycznym traktatem de Deo. Dlatego z tym pierwszym i – można powiedzieć – wszechobecnym, ukrytym w całej Biblii wątkiem nie wiążą się specjalne formy przekazu, a więc nie będzie on służył dalszej klasyfikacji biblijnych gatunków literackich. Dwa następne wątki pozwalają natomiast na wyodrębnienie dwu głównych grup zbierających poszczególne gatunki.

Pierwsza grupa związana będzie z opisem Bożych interwencji w historii, druga z nauką o właściwym postępowaniu człowieka, czyli mądrością.

W ramach zatem naczelnego gatunku literackiego, określającego przekaz Biblii, wyróżniamy dwie grupy gatunków: historyczne (przy szczególnym rozumieniu historii jako ukazania Bożego działania w historii człowieka) i mądrościowe (przy rozumieniu mądrości jako umiejętności właściwego postępowania, które jest odpowiedzią na zbawcze działanie Boga).

Ukazana tu dwoistość zasadniczego podziału form literackich Biblii tkwi w niej samej i została odkryta już w interpretacji rabinistycznej, która dzieliła się na hagadę, czyli część narracyjną, mającą doprowadzić do poznania i poprawnego rozumienia Boga, świata i człowieka, oraz halachę, podającą zasady postępowania i praktyczne przepisy. Hagada i halacha jako interpretacja Biblii, początkowo przekazywane ustnie, zostały spisane w midraszach, Misznie i w Talmudzie.

Dwoisty podział gatunków literackich Biblii może być pożyteczny przy ich klasyfikacji, okazuje się jednak niewystarczający, zwłaszcza jeżeli bierzemy pod uwagę charakter literacki większych jednostek, które zasługują na specjalne wyszczególnienie, a jako całości łączą w sobie elementy jednej i drugiej grupy. Tu przede wszystkim trzeba wymienić dwa typowo biblijne gatunki, jakimi są pouczenia prorockie (księgi proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i dwunastu proroków; jako całości) i przymierze jako forma literacka.

W pierwszym przypadku mamy ściśle ze sobą złączone: prorocką interpretację znaków czasu, a więc ukazanie znaczenia dokonujących się faktów historycznych, z pouczeniem moralnym, wskazującym na wezwanie Boga skierowane do człowieka, w tym właśnie znaku czasu zawartym.

W przypadku przymierza natomiast biblijne opisy jego zawierania wzorują się na formularzach umów lennych, na które składały się na-stępujące elementy:

- prezentacja monarchy,
- prolog historyczny,
- wyjaśnienie ogólnej zasady,
- warunki szczegółowe,
- lista świadków,
- błogosławieństwo i przekleństwo.

W realizacji tych elementów występują opisy teofanii, które mają charakter interpretacji działania Boga w historii, oraz podawane jest prawo przymierza, którego opis ma charakter pouczenia mądrościowego.

Pouczenia prorockie i opisy przymierza są zatem takimi gatunkami literackimi, które łączą w sobie elementy dwu wyróżnionych poprzednio gatunków, można więc mówić o gatunku mieszanym lub po-średnim. Jeśli jednak od całości wymienionych jednostek literackich przejdziemy do ich fragmentów, z łatwością będziemy mogli je zaklasyfikować do jednej z wyróżnionych poprzednio grup gatunków.