Gatunki literackie w Biblii

KSIĘGI PROROCKIE JAKO GATUNEK LITERACKI

Zajmując się biblijnymi sposobami przemawiania, czyli rozważając gatunki literackie w Biblii, zwróciliśmy uwagę na księgi historyczne Starego Testamentu. Ukazują one zbawcze interwencje Boga w historii człowieka. Ażeby wydarzenia ludzkiej historii ukazywały działalność Bożą, muszą być odpowiednio zinterpretowane. Księgi historyczne zawierają przede wszystkim taką interpretację dziejów i bardziej zajmują się tą interpretacją niż samymi faktami, które podlegają interpretacji, choć faktów tych nie ignorują. Dzięki temu wiele wydarzeń ze starożytności mogło być poznane przez historyków, gdyż znalazły się na kartach Starego Testamentu.

Wspomniana tu interpretacja często nazywana jest interpretacją prorocką, zasadniczym bowiem zadaniem proroków biblijnych było odczytywanie znaków czasu, a więc odnajdywanie teologicznego sensu dokonujących się wydarzeń, w których i poprzez które działał i objawiał się Bóg. Prorok miał ten sens odczytać i ukazać go swoim współczesnym^[8].

Tak rozumiejąc rolę profetyzmu, Izraelici nazywali wiele ksiąg, zaliczanych przez nas do historycznych (tak zwane Dzieło Deuteronomistyczne, a więc księgi Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie), prorockimi (prorocy wcześniejsi). W tych księgach anonimowi redaktorzy dokonali prorockiej interpretacji. Księgi te jednak ukazują także konkretnych ludzi, znanych z imienia, którzy obdarzeni byli charyzmatem prorockim i działali przede wszystkim w czasach monarchii w Izraelu. Wśród nich poczesne miejsce zajmują Eliasz i Elizeusz. Ich dzieje zostały dość obszernie opisane, ale tradycja, ukazując ich nauczanie, nie przekazała tego pouczenia w formie spisanej.

Istnieje natomiast cały zastęp postaci, z imionami których związane są orędzia, przekazane w odrębnych księgach biblijnych. Księgi te zarówno kanon Izraela (bez Księgi Daniela), jak i kanon chrześcijański zalicza do pism prorockich. Kanon chrześcijański wyróżnia tak zwanych proroków większych (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel) oraz proroków mniejszych, których jest dwunastu. W kanonie chrześcijańskim księgi związane z imionami proroków mniejszych stanowią dwa-naście odrębnych ksiąg, w kanonie zaś żydowskim stanowią one jedną księgę Dwunastu Proroków. Określenie więksi i mniejsi związane jest z objętością pism. Prorocy, których imiona związane są z księgami obszerniejszymi, nazywają się większymi, zaś pozostali, których księgi są objętościowo niewielkie, nazywają się mniejszymi.

Księgi prorockie zawierają pouczenia wypowiadane w konkretnych sytuacjach, które prorok interpretował jako znak Bożego działania i w których odczytywał wezwanie skierowane przez Boga do ludzi. Było to najczęściej wielkie wołanie o nawrócenie, gdyż liczne grzechy narodu obrażały Boga i zasługiwały na karę. Groźbą kar, ale także od-wołaniem się do wierności zawartemu przymierzu oraz ukazywaniem ogromnej miłości Boga, prorocy chcieli wstrząsnąć sumieniami ludzi, aby nawróciwszy się, mogli cieszyć się Bożym błogosławieństwem. Jednak orędzie proroków było zazwyczaj lekceważone, a oni sami często musieli znosić prześladowanie. Dopiero gdy spełniały się groźne zapowiedzi i na naród spadały nieszczęścia, przypominano sobie słowa proroka, zbierano jego pouczenia i pocieszano się, wypowiadanymi, obok gróźb, zapowiedziami odmiany losu. Prorocy bowiem zapowiadali karę, ale również ukazywali wierność Boga, który uratuje nawróconą Resztę.

Zadaniem proroka było odczytywanie teologicznego sensu dokonującej się teraźniejszości, dlatego właściwe odczytanie orędzia prorockiego wymaga znajomości kontekstu historycznego, w którym dany prorok działał. Im lepiej poznajemy ten kontekst, tym lepiej rozumiemy konkretne wypowiedzi proroków, ale również, co jest bardzo charakterystyczne, lepsze poznanie historycznego kontekstu pozwala nam w większym stopniu dostrzec aktualność prorockiej wypowiedzi w odniesieniu do rzeczywistości nam współczesnej. Wiele bowiem sytuacji, jakie obecnie przeżywamy, pod licznymi względami przypomina tamte sytuacje, które przed wiekami interpretowane były przez proroków. Rozpoznając te podobieństwa, możemy przenieść na nie prorocką interpretację i zastosować do siebie. Księgi tak bardzo osadzone w pewnej konkretnej sytuacji, mimo upływu dwudziestu kilku wieków nie przestają być aktualne, są nadal słowem Bożym, skierowanym także do nas.

Prorocy przede wszystkim interpretowali współczesne sobie wydarzenia historyczne. Dla pełności tej interpretacji musieli sięgać do przeszłości, a także czasami wybiegać w przyszłość. Kiedy, na przykład, prorok Ezechiel po upadku Jerozolimy interpretował ciężki los wygnańców przypędzonych z kraju Kanaan do Babilonii i pogrążonych w beznadziei, musiał nie tylko wskazywać na to, że los ten jest karą za niezliczone grzechy popełniane przez naród, ale także budzić nadzieję, która pozwoliłaby temu narodowi przetrwać próbę i wyjść z niej umocnionym. W tym celu odwoływał się do przyszłości i ukazywał ją w jasnych barwach, aby powiedzieć, że czas próby się skończy i naród powróci do swojej, wspaniale odnawianej ziemi, jeżeli tylko odwróci się od grzechów i odpokutuje winy.

Jawi się zatem u Ezechiela, ale nie tylko u niego, obraz przyszłości. Okazuje się, że jest on naszkicowany z charakterystyczną dla proroków perspektywą, w której wydarzenia bliższe i dalsze nakładają się na siebie. Ezechiel zapowiada zakończenie niewoli babilońskiej, ale także wyzwolenie, które nastąpi później, w czasach, które określamy jako mesjańskie. W prorockiej perspektywie natomiast czasy te nakładają się na obraz ostatecznej już rzeczywistości, kiedy nastąpi koniec dziejów zbawienia, a wszystkie plany i obietnice Boga zostaną zrealizowane.

To wybieganie ku przyszłości nie było zasadniczym zadaniem proroka, choć często tak sobie to wyobrażamy. Nie negując wielkiego znaczenia zapowiedzi prorockich odnoszących się do przyszłości, pamiętać jednak trzeba o tym, że podstawowym zadaniem proroka nie było zapowiadanie przyszłości, ale interpretowanie teraźniejszości. Ta interpretacja stanowi podstawowe orędzie proroka, który w ten sposób przemawiał do swoich współczesnych, ale także i nam ma wiele do powiedzenia.

Księgi prorockie Starego Testamentu zawierają bardzo różne sposoby przemawiania. Możemy zatem mówić o różnych gatunkach literackich, jakie w tych księgach występują. W wypowiedziach proroków spotykamy teksty poetyckie i pisane prozą, są przytaczane mowy proroków, ale również zapoznajemy się z ich życiem i działalnością, często osadzoną w kontekście historycznym. Mowy prorockie wypowiadane są w formie gróźb, ale zawierają także słowa pociechy. W księgach tych spotykamy również wizje stanowiące szczególny gatunek literacki. Jako specjalny gatunek wypowiedzi w księgach prorockich można uznać też umieszczone w nich modlitwy.

Nie wymieniając tu wszystkich gatunków literackich, jakie możemy znaleźć w księgach Starego Testamentu zaliczanych do prorockich (których kompletne wyszczególnienie nie jest sprawą łatwą ze względu na bogactwo form i różne kryteria zaliczania tekstów do konkretnych gatunków), możemy ogólnie stwierdzić, że pismo prorockie stanowi samo w sobie odrębny gatunek literacki, podobnie jak odrębnym gatunkiem literackim są księgi historyczne rozważane jako całość. Są to gatunki specyficznie biblijne, tak jak specyficznie biblijną myślą jest dostrzeganie działania Bożego w historii i poprzez historię. W ramach natomiast tak określonego gatunku występują bardzo liczne podgatunki, o których wyżej wspominaliśmy.