Samarytanizm - ogólna charakterystyka

W czasach nowotestamentalnych żywy musiał być mit Sychem w otoczeniu samych Żydów, skoro św. Szczepan, odwołując się do tradycji pozabiblijnej, suponuje, że wszyscy patriarchowie zostali pochowani w tym legendarnym mieście (por. 7,15n)^[44].

3.3. Sychar

Miejscowość Sychar wspomniano raz w Biblii właśnie w Ewangelii Jana^[45]. Wzmianka o tym miasteczku pojawia się potem w literaturze rabinicznej w postaci Sukar w kontekście święta Pięćdziesiątnicy^[46]. Etymologia Sychar jest nadal niejasna^[47], ale jego lokalizacja wydaje się być pewna^[48]. Sytuuje się je w miejscu dzisiejszej wioski el-Askar^[49]. Wioska leży około półtora kilometra od dawnego Sychem^[50] i około kilometr od studni Jakuba^[51].
Sychar musiało odgrywać jakaś rolę w czasach rzymskich po zburzeniu Sychem i przed założeniem Flavia Neapolis^[52].


4. Religia Samarytan

Religię Samarytan określa pięć podstawowych wierzeń: w Boga i Torę, w Mojżesza jako jedynego proroka, wyjątkowość góry Gerizim jako ośrodka kultu, w zmartwychwstanie i sąd, nadejście Taheba - Mesjasza, proroka na wzór Mojżesza^[53].
Samarytanie akceptowali (i akceptują) jedynie Torę i spełniali jej wymogi, ale ich obserwancja różniła się od faryzejskiej^[54]. Interpretowali oni Torę dosłownie i stosowali się do niej rygorystycznie^[55].
Chociaż współcześni Samarytanie, wierni tradycji, uznają za sakralny tekst jedynie Pięcioksiąg^[56], to jednak pewien zakres literatury religijnej posiada u nich status normatywny^[57]: kroniki (Ha-Tolidah, Kitab al-Tarikh. Szalszalat ha-Kohanim, Dibrei ha-Jamim, Sefer ha-Jamim, Asatir)^[58]; targum do Pięcioksięgu^[59], literatura halachiczna^[60] i haggadyczna (midrasze)^[61]. dzieła liturgiczne^[62], kalendarz^[63] oraz tradycja muzyczna^[64]. Podczas gdy Tora samarytańska została napisana w języku hebrajsko-samarytańskim, to wcześniejszą literaturę pozabiblijną spisano w języku samarytańsko-aramejskim zaś późniejszą w dialekcie samarytańsko-arabskim^[65].
Samarytanie posiadali niezależny system kapłaństwa, swoje synagogi^[66]. Przestrzegali izraelskich zwyczajów i rytuałów^[67] (prawo czystości, rytualne modlitwy, koszerność, obrzezanie), obchodzili przedwygnaniowe święta, zachowywali szabat^[68].
Uczeni wyróżniają dwa nurty w starożytnym samarytanizmie: świeki (wielopostaciowy), ześrodkowany na synagodze i kapłański, ześrodkowany na Gerizim^[69].


4.1. Gerizim jako święta góra Samarytan

Góra Gerizim jest dawnym kananejskim miejscem kultu^[70]. Na jej dolnym zboczu natrafiono na ruiny świątyni z okresu środkowego brązu^[71]. Dla Samarytan była i jest ona „pępkiem świata"^[72].
Gerizim to góra popularna w Pięcioksięgu^[73]. Chociaż w Pięcioksięgu żydowskim polecenie wzniesienia ołtarza po przejściu Jordanu dotyczy bliźniaczej góry Ebal (por. Pwt 27,4), to jednak w Pięcioksięgu samarytańskim - dotyczy Gerizim^[74]. Prawdopodobnie Żydzi zniekształcili tekst z powodu antysamarytańskich nastrojów^[75]. Samarytański punkt widzenia mogą wspierać inne relacje biblijne, w których Gerizim figuruje jako góra błogosławieństwa, a Ebal - przekleństwa (por. Pwt 11,29n; 27,11nn; Joz 8,33)^[76]. Z drugiej strony Samarytanie arbitralnie wprowadzili do Dekalogu w swoim Pięcioksięgu obowiązek kultu na Gerizim^[77].
Według samarytańskich przekonań na Gerizim miał Abraham zbudować ołtarz i ofiarować na nim Izaaka^[78]. Tam miał również przyjąć dary od Melchizedeka^[79]. Samarytanie wierzyli, że na tej górze Mojżesz ukrył naczynia świątynne, które odkryje Mesjasz^[80].
Gerizim staje się dla Samarytan duchowym i widzialnym centrum wiary od początku schizmy, od powrotu z niewoli babilońskiej aż po dzień dzisiejszy. Dopełnieniem rozłamu między Żydami i Samarytanami było wzniesienie na Gerizim świątyni mającej stanowić przeciwwagę Świątyni Jerozolimskiej. Flawiusz (Dawne dzieje 11,310) umieszcza to zdarzenie w okresie podbojów Aleksandra Wielkiego^[81]. Inni budowę świątyni samarytańskiej sytuują pod koniec okresu perskiego^[82].
Lokalizacja świątyni samarytańskiej na Gerizim była do niedawna przedmiotem wahania^[83]. Odkrycia archeologiczne poczynione w latach osiemdziesiątych dowodzą, że była ona usytuowana na szczycie góry, w miejscu późniejszej świątyni chrześcijańskiej^[84], a nie na niższym wierzchołku Tell er-Ras, na którym postawiono świątynię rzymską w II w.n.e.^[85]
Około 200. r. p.n.e. za panowania Antiocha III (223-187) na górze Gerizim miało powstać hellenistyczne miasto, ale nie odnotowano tego
faktu w źródłach^[86]. Za Antiocha FV Epifanesa seleucydzi w ramach prowadzonej proskrypcji poświęcili świątynię samarytańską Zeusowi Kseniosowi (2 Mch 6,2). Natomiast J. Flawiusz donosi, że tę świątynię poświęcono Zeusowi Helleńskiemu (Zeus Hellenios), o co mieli wystąpić z inicjatywą sami Samarytanie^[87]. Tę świątynię obrócił w perzynę król żydowski Jan Hyrkan (135-104) w latach 114-111 p.n.e.^[88]
Niektóre źródła suponują, że około 130. r. n.e. cesarz Hadrian (117-138) kazał wznieść na Gerizim świątynię Zeusa Hypsistosa, jednak znaleziska archeologiczne sugerują, że dokonało się to w połowie II w., w czasach Antoniusza Piusa^[89].
Gerizim po dziś dzień pozostaje centrum kultu Samarytan. Tam sprawuje się między innymi ceremonie głównego ich święta - Paschy^[90].