Kultura Mezopotamska, a Biblia

ZARYS HISTORII MEZOPOTAMII

Pierwszym rozdziałem naszych rozważań będzie zapoznanie się z historią Mezopotamii od początków, do jakich możemy dotrzeć aż do włączenia jej do imperium perskiego w szóstym wieku przed Chrystusem. W części tego przedziału czasowego historia Mezopotamii połączy się z historia Izraela.

Odkrycie starożytnej Mezopotamii

Kiedy Egipt stał się już dawno miejscem poszukiwań archeologicznych i wiedziano, że nad Nilem znajdowała się starożytna kolebka kultury, między Eufratem a Tygrysem, na ziemiach pustynnych zajętych przez wyznawców Allacha i jego Proroka, unosiły się tylko tu i tam tajemnicze wzgórza, nad którymi szumiały wichry i przy których Beduini zatrzymywali w drodze swoje karawany.
Wzgórza te intrygowały podróżników, ale przez długi czas nikt nie podjął decyzji, aby je rozkopać. Wprawdzie Biblia mówiła o wielkich potęgach, które wyrosły na tych terenach i swymi wpływami sięgały aż do Kraju Izraela, a nawet do Egiptu, ale w dziewiętnastym wieku Biblia była uważana jedynie za zbiór podań i legend, którym nikt, uważający się za uczonego, nie chciał wierzyć. Powszechnie uważano, że Egipt jest kolebką ludzkości i nie przypuszczano, aby gdzie indziej dzieje ludzkości mogły sięgać bardziej w przeszłość.
Tymczasem lekarz z zawodu, Paul Emil Botta, urzędnik konsulatu francuskiego w Mossulu, zainteresował się szczególnie tajemniczymi wzgórzami. Rozpoczął poszukiwania i po nieudanych próbach natrafił na ruiny pałacu Sargona II, które omyłkowo wziął za ruiny Niniwy. Był to rok 1843. Odkrycie to oznaczało całkowitą zmianę poglądów na świat starożytny. Starożytna Mezopotamia została ponownie odkryta dla nauki. Uczeni ruszyli na podbój nowego im świata, a tak starego, świata niezwykle bogatego i złożonego, bowiem okaże się dalej, że kultury ściśnięte na tak wąskim obszarze, wzajem się zazębiając i wzajemnie zapładniając, ale zarazem od siebie niezależne, wypełniły burzliwą treścią pięć tysiącleci historii - pięć tysiącleci częstokroć strasznych, ale często też wzniosłych dziejów ludzkości. Wobec tego bogactwa dziejów ludzkich, przed którym stanął archeolog w dolinie Eufratu i Tygrysu, dziewięć warstw kulturowych, na które natknął się Schliemann odkopując Troję, było zaprawdę prostym problemem. Zawierały one tylko jedną jedyną warstwę kulturową o prawdziwie wielkim znaczeniu historycznym. W Mezopotamii warstw kulturowych bez znaczenia wprost niepodobna zliczyć. Dość powiedzieć, że jedno tylko miasto z okresu akadyjskiego, z trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem, wznosiło się już na pięciu warstwach takiego gruzu kulturowego - w okresie gdy Babilon jeszcze się nie narodził!^[1].

Nad tą bogatą w archeologiczne skarby ziemią pochylali się w badaniach liczni uczeni. Już przed pierwszymi odkryciami w Mezopotamii umiano odczytywać starożytne pismo mezopotamskie. Klucz znaleziono na podstawie tekstów odkrytych poza Mezopotamią, w Persepolis i pochodzących z czasów perskich. Do Europy pismo to przywiózł Karsten Niebuhr w sześćdziesiątych latach osiemnastego wieku, a odczytał nauczyciel gimnazjalny Georg Friedrich Grotefend (1775-1883), gdyż założył się z przyjaciółmi, że to odczyta. Czasem lekkomyślność i upór też prowadzą do wynalazków.
W roku 1846 major angielski Henry Creswicke Rawlinson, szukając nowych inskrypcji, spuścił się w Bagistanie na linie i wisząc pięćdziesiąt metrów nad ziemią odrysował napisy na płaskorzeźbie umieszczonej przez króla Dariusza na wysokiej skale^[2].
Rok wcześniej już Austen Henry Layard rozpoczął poszukiwania rozkopując wzgórze Nimrud, gdzie odkrył pałac Asurnasyrpala II. W roku 1849 odkopał zaś pałac Sancheriba, jednego z najpotężniejszych i najbardziej krwawych władców asyryjskich. Ten to władca oblegał Jerozolimę, ale od niej musiał odstąpić z powodu zarazy, która wybuchła w armii^[3]. Ostatnim sukcesem Layarda było odkrycie biblioteki Asurbanipala. Następcą tego badacza został jego pomocnik, Christian Rassam, który między innymi odnalazł tabliczki z eposem Gilgamesza.
Odkopanie Babilonu było dziełem Roberta Koldeweya. Był to koniec dziewiętnastego wieku. W wieku dwudziestym wśród wielu badaczy trzeba wymienić Charlesa Leonarda Woolleya, którego badania przyczyniły się do poznania Sumerów. Wymienienie wszystkich byłoby zbyt uciążliwe^[4]. Pasjonującą historię odkryć archeologicznych w Mezopotamii, które odsłoniły dzieje poprzednich tysiącleci, można dokładniej prześledzić w cytowanej już książce Bogowie, groby i uczeni, którą napisał C. W. (właściwie: Kurt Wilhelm Marek) Ceram, a której część trzecia^[5] opowiada o archeologii mezopotamskiej.
Dzięki wielu odkryciom dziś możemy mówić o starożytnej Mezopotamii i jej historii, możemy także uznać Mezopotamię obok Egiptu za kolebkę naszej cywilizacji.

Historia świata wkroczyła w decydujący etap ok. roku 3200 przed Chr., w wielkich dolinach aluwialnych Bliskiego Wschodu – dolinie Nilu w Egipcie oraz Tygrysu i Eufratu w Mezopotamii. To właśnie w mule tego żyznego półksiężyca rodziły się pierwsze miejskie cywilizacje, powstawały imperia, wzrastały miasta imponujące rozmiarami, planem i architekturą, przede wszystkim został stworzony system znaków służących pierwotnie do rachowania w związku z postępującą wymianą towarów, później zaś do tłumaczenia i przekazywania ludzkich myśli i uczuć. Narodziło się pismo, a wraz z nim Historia^[6].

Mezopotamia

Nazwa pochodzi od greckich terminów mesos - między i potamos - rzeka i oznacza kraj między rzekami, Międzyrzecze. Grecki geograf Polibiusz w drugim wieku przed Chrystusem krajem między dwoma rzekami (Mezopotamią) nazwał rozległą dolinę wciśniętą między góry Kaukazu, Zatokę Perską, płaskowyż irański i Pustynię Syryjską. Sama dolina powstała dzięki działaniu wód Tygrysu i Eufratu i wylewom tych rzek zawdzięczała swoją niezwykłą urodzajność, która jednak jedynie na skutek ludzkiej pracy mogła wydać obfite plony.
Nazwa właściwie odnosi się do ziem położonych między Eufratem a Tygrysem, które w starożytności nie łączyły się, ale każda z osobna wpadała do Zatoki Perskiej. W rozważaniach historycznych przez Mezopotamię rozumie się często obszar rozleglejszy, w którym uwydatniły się wpływy wydarzeń i kultur powstałych między Eufratem a Tygrysem. Obie te rzeki początek biorą w górach Armenii. Mezopotamia zaś w tym szerszym znaczeniu to obszar Azji Zachodniej między górami Zagros i Kurdystańskimi, Zatoką Perską i Pustynią Syryjsko - Arabską. Obecnie obszar ten należy do Iraku i Syrii, a częściowo Iranu i Turcji.

Pradzieje

Dzieje Mezopotamii są połączeniem zmienności i stałości. Na rozważanym obszarze zmieniali się jego zdobywcy. Wiele ludów i języków tu przybywało, ale osiedliwszy się asymilowali to, co zastali, uzupełniali tym, co przynieśli i rozwijając kulturę, jak poszczególni biegacze sztafety oddawali sobie pałeczki, stanowiąc ostatecznie jeden team prący stale do przodu i wykorzystujący przewagę osiągniętą przez poprzedników.

O pierwszych mieszkańcach Mezopotamii prawie nic nie wiemy, możemy jedynie stwierdzić, że teren ten zaludniał się stopniowo od północy ku południowi. W górskich grotach północnego Szanidaru osadnictwo pojawiło się między 50 a 10 tysięcy lat przed Chrystusem, nad Zatokę Perską dotarło około roku 5000 przed Chrystusem. Teren ten został zasiedlony przez ludność napływającą z zewnątrz. Była ona prawdopodobnie spokrewniona z plemionami irańskimi. Ażeby żyć, musieli oni zastosować intensywne sztuczne nawadnianie ziemi.
Mieszkańcy Południa wytworzyli kulturę Eridu (5250 - 5000) i Hadżi Muhammad (5000 - 4300)^[7]. Rozszerzając swe wpływy ku północy, mieszkańcy obszarów południowych zetknęli się tam z istniejącymi już kulturami. Doprowadziło to do wytworzenia się wspólnej jednolitej kultury całej Mezopotamii, która trwała od drugiej połowy piątego tysiąclecia do około roku 3300. Nazywa się ją kulturą Obeid^[8] (Ubajd).
Utworzyły się wówczas społeczeństwa rolnicze, żyjące w osiedlach z suszonej cegły. Pojawiły się budowle sakralne. Osiedla kultury Ubajd dały początek najważniejszym miastom starożytnej Mezopotamii: Eridu, Uruk, Ur, Lagasz, Szurupak, Nippur.
Natomiast w połowie czwartego tysiąclecia nastąpiły decydujące zmiany, gdy na teren Mezopotamii od północnego zachodu przybyli Semici, których nazwa została utworzona od imienia Sema, syna Noego. Uprawiana i nawadniana Mezopotamia stała się już żyzna i przyciągała nomadów. Ich przenikanie trwało przez tysiąclecia. W omawianym okresie przybyli więc Semici, nazwani Akadami, a na południu kraju osiedlili się Sumerowie, których pochodzenie i droga przybycia stanowią dla nauki tajemnicę^[9].