Kultura Mezopotamska, a Biblia

Sumerowie

Bardzo znamienne jest odkrycie Sumerów. Nie dokonali tego ani archeologowie, ani historycy, lecz lingwiści. 17 stycznia 1869 roku Jules Oppert, lingwista francuski, na posiedzeniu Francuskiego Towarzystwa Numizmatyki i Archeologii wystąpił z twierdzeniem, że na wielu tabliczkach pochodzących z Mezopotamii utrwalony jest język nieznanego ludu^[10], który nie jest ani językiem asyryjskim, ani babilońskim. Język ten nazwał sumeryjskim, a przymiotnik ten pochodzi od starożytnej nazwy części południowej Mezopotamii, zwanej Sumer^[11] lub dokładniej Szumer^[12]. Jeżeli istniał język, musiał istnieć lud, który nim się posługiwał. Ten nieznany lud nazwano Sumerami i dopiero później potwierdzono archeologicznie jego istnienie, choć w związku z Sumerami nadal istnieje wiele nierozwiązalnych trudności. Nie wiemy, kim byli i skąd przybyli. Badania zdają się wskazywać, że analogii do ich języka i kultury materialnej należy szukać w Tybecie i w północnych Indiach. Ale także być może, że żyli oni w Mezopotamii od zawsze. Jak napisał Henri Frankfort, jeden z najlepszych specjalistów od Starożytnego Wschodu: „Bardzo dyskutowany problem pochodzenia Sumerów może w końcu okazać się pogonią za chimerą”^[13].

Trudno się dziwić, że to nie archeologowie, wydzierający piaskom mezopotamskich pustyń tajemnice minionych wieków, powiedzieli światu: tu oto znajdował się Sumer. Ani że nie uczynili tego historycy. Pamięć o Sumerze i Sumerach wymarła przed tysiącami lat — nie wspominają o nich greccy dziejopisarze, głucho było na ten temat w dostępnych materiałach, pochodzących z Mezopotamii, którymi dysponowano przed erą wielkiego odkrycia. Nawet Biblia, owo źródło natchnienia pierwszych poszukiwaczy kolebki Abrahama, mówi o Ur Chaldejczyków^[14] i nie wymienia Sumerów. Musiało więc stać się to, co się stało - najpierw trzeba było istnienie tego ludu wykoncypować, dopiero potem zaś udokumentować. Nie uszczupla to więc w niczym zasług podróżników i archeologów, którzy, natrafiając na zabytki sumeryjskie, nie mieli pojęcia, z czym mają do czynienia. Przecież oni nie Sumeru, lecz Babilonii i Asyrii szukali, ale właśnie ich znaleziskom zawdzięczają lingwiści możliwość odkrycia Sumeru^[15].

W każdym razie Sumerowie byli, a dzięki swej kulturowej aktywności wywarli olbrzymi wpływ na dalszy rozwój Mezopotamii i wielu innych ośrodków Starożytnego Wschodu. W okresie sumeryjskim wyróżnia się kulturę Uruk (3500-3100) i kulturę Dżemdat Nasr (3200-2800).
Sumerowie mieszkali w miastach - państwach. Były to pierwsze w dziejach ludzkości organizmy państwowe. Pojawiła się władza jednostki, a funkcje kierownicze zajęli kapłani rządzący w imieniu bogów.

Ludzie w Sumerze po raz pierwszy w dziejach ludzkości nie musieli polować ani uprawiać pól, żeby utrzymać się przy życiu. Jeden rolnik mógł wyprodukować więcej niż on sam i jego rodzina potrzebowali, więc nadwyżkę wymieniał na inne towary z sąsiadami, którzy mieli wystarczająco dużo czasu, by poświęcić się rzemiosłom takim jak garncarstwo i obróbka metali, pracy administracyjnej w pierwszych na świecie biurokracjach czy też służbie bogom. Tak narodziła się cywilizacja.
Ale sukces Sumerów krył w sobie jednocześnie zalążek ich upadku. Bogate miasta pełne ruchliwych bazarów i świątyń o schodkowych wieżach, zwanych zikkuratami, działały jak magnes na mieszkańców wsi, co w konsekwencji spowodowało problemy mieszkaniowe i kanalizacyjne. Zażarte współzawodnictwo i walki pomiędzy miastami angażowały ludność i środki, które mogłyby służyć bardziej produktywnym celom. Pola, źródło pożywienia, straciły z biegiem wieków na urodzajności, bo woda rozprowadzana kanałami irygacyjnymi wypłukiwała z gleby sole mineralne, czyniąc ją stopniowo mniej żyzną. Tak więc do długiej listy tego, w czym Sumerowie byli pierwsi, dodać należy również najwcześniejszą w historii ludzkości dewastację środowiska naturalnego^[16].

Na terenie około trzydziestu tysięcy kilometrów kwadratowych (powierzchnia równa powierzchni Belgii) było ponad osiemnaście miast. Każde z nich zajmowało pięćdziesiąt do pieciuset hektarów. Od północy ku południowi były to: Sippar, Akszak, Kisz, Marad, Isin, Nippur, Adab, Zabalam, Szurupak, Umma, Girsu, Lagasz, Nina, Badtibira, Uruk, Larsa, Ur i Eridu^[17].
Wielkim osiągnięciem było pismo, które pojawiło się po roku 3400 przed Chrystusem. Kultura sumeryjska na przełomie czwartego i trzeciego tysiąclecia bardzo się rozpowszechniła i jej wpływy sięgały daleko. Teokratyczna władza obejmowała wszystkie sprawy miasta - państwa. Królowie - kapłani organizowali całą społeczność zmuszając poddanych do licznych prac.
Około roku 2800 pismo stało się bardziej zrozumiałe, rozpoczynają się wtedy właściwe czasy historyczne. Pierwszy ich okres to czasy od dwudziestego ósmego stulecia przed Chrystusem do początku panowania Sargona. Okres ten określa się jako wczesnodynastyczny lub starosumeryjski^[18]. Wzrost dobrobytu wyzwalał dążenia do hegemonii. Rodziła się chęć zagarnięcia nowych gruntów i prowadziło to do zbrojnych konfliktów. W pamięci potomnych zapisał się w tym czasie król Gilgamesz, legendarny władca Uruk. Inny król Mebaragezi, panujący w Kisz, był prawdopodobnie pierwszym królem - wojownikiem, a nie królem - kapłanem. Kisz zdobyło sobie przewagę nad innymi państwami. Później hegemonia należała do miasta Umma, którego królem był Lugalzagezi.
Największy rozwój miast sumeryjskich przypadł na okres około roku 2500, potem tarcia między władzą świecką i kapłańską osłabiły je. Sumer zjednoczony przez Lugalzageziego stał się łupem Sargona z Agade^[19].

---

Przypisy:

[1] C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni. Powieść o archeologii, przełożył J. Nowacki, Warszawa⁶ 1987, s. 222.
[2] Szerokie omówienie tego dokonania można znaleźć w: L. Adkins, Runą mury Babilonu (Tajemnice historii), przekład A. Kowalska, K. Kuraszkiewicz, Warszawa 2005.
[3] 2 Krl 19,35-37:
Tejże samej nocy wyszedł Anioł Pański i pobił w obozie Asyryjczyków sto osiemdziesiąt pięć tysięcy ludzi. Rano, kiedy wstali, oto ci wszyscy byli martwymi ciałami. Sennacheryb, król asyryjski, zwinął więc obóz i odszedł. Wrócił się i pozostał w Niniwie. A gdy oddawał pokłon w świątyni swego boga, Nisroka, synowie jego, Adramelek i Sareser, zabili go mieczem, a sami zbiegli do kraju Ararat. Syn zaś jego, Asarhaddon, został w jego miejsce królem.
[4] Szczegółowe dane można znaleźć w: P. Garelli, Asyriologia. Odkrywanie Wschodu Starożytnego, przekład M. Korotaj, Warszawa 1998, s. 18-30.
[5] C. W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, dz. cyt., s. 207-304.
[6] Pierwsze cywilizacje ( Historia świata nr 2) Warszawa 1993, s. 21 (ze wstępu).
[7] W archeologii nazwy kultur tworzy się od nazwy stanowiska, w którym dana kulturę opisano po raz pierwszy. Tę nazwę rozciąga się inne przypadki, gdzie spotyka się tę samą kulturę.
[8] Por. J. Śliwa, Archeologia Starożytnego Wschodu (Anatolia - Mezopotamia - Iran), (Uniwersytet Jagielloński. Skrypty uczelniane nr 403), Kraków 1981, s. 147-154.
[9] Por. Starożytna Mezopotamia, w: Pierwsze cywilizacje, dz. cyt., s. 23.
[10] Por. M. Bielicki, Zapomniany świat Sumerów, Warszawa⁴ 1996, s. 29.
[11] Występująca w Starym Testamencie nazwa Szinear między innymi w Rdz 10,10; Iz 11,11; Dn 1,2; Za 5,11) jest innym określeniem Babilonii i nie odnosi się do Sumeru. Por. F. Schmidtke, Sumer, w: Biblisch-historisches Handwöterbuch. Landes kunde. Geschichte. Religion. Kultur. Literatur, herausgegeben von B. Reicke u. L. Rost, Göttingen 1962, kol. 1890.
[12] Por. G. Roux, Mezopotamia (Dzieje Orientu) tłumaczyły B. Kowalska i J. Kozłowska, Warszawa 1998, s. 76.
[13] Por. Tamże, s. 78.
[14] Jest to anachronizm, Chaldejczycy pojawili się o wiele później od Abrahama.
[15] M. Bielicki, Zapomniany świat Sumerów, dz. cyt., s. 30.
[16] Sumer: Miasta Edenu, praca zbiorowa (Zaginione cywilizacje) przekład M. Dors, Warszawa 1997, s. 12n.
[17] Por. G. Roux, Mezopotamia, dz. cyt., s. 115.
[18] Por. A. Mierzejewski, Tablice glinianych tabliczek, Warszawa 1981, s. 17.
[19] Por. Por. A. Mierzejewski, Zapisane na glinie, Warszawa 1979, s. 88-91.