Starotestamentalne cytaty w Ewangelii Mateusza

W tekstach NT, zwłaszcza w Ewangelii Mateusza, spotykamy się z przyto­czonymi fragmentami tekstu ST, czyli tzw. cytatami oraz z aluzjami, tj. takimi słowami lub sformułowaniami, które pozwalają się domyśleć lub skojarzyć sobie jakąś wypowiedź lub wydarzenie opisane w księgach ST^[1]. Według indeksu cytatów i aluzji podanym na końcu podręcznikowego wydania NT w ję­zyku greckim^[2] w Ewangelii Mateusza jest ich 323 i pochodzą z różnych ksiąg ST. Z tej liczby samych cytatów z Ksiąg Prorockich jest ok. 21; z innych zaś ksiąg ST ok. 70. Reszta to aluzje. Z wymienionej liczby cytatów ok. 20 pozycji stanowi wyłączną własność Mateusza, tzn. nie ma ich u pozostałych Synopty­ków. Podane liczby mają raczej charakter orientacyjny. Chcą mianowicie zwrócić uwagę, że na 1072 wiersze pierwszej Ewangelii dość pokaźną liczbę stanowi materiał zaczerpnięty z istniejącego już dużo wcześniej źródła objawio­nego. Mówi też, że w kwestii wzajemnej łączności ST z NT Ewangelia Mateusza zajmuje wyjątkowe miejsce. Ale te właśnie cytaty i aluzje ST stanowią w Ewangelii Mateusza (i w ogóle w NT) dość poważny problem i literacki i hermeneutyczny, a przede wszystkim teologiczny.

1. Cytaty ST jako problem literacki i hermeneutyczny

Zaraz na wstępie należy stwierdzić, iż rozważania na tematy literackie i hermeneutyczne są możliwe tylko w odniesieniu do cytatów. Te bowiem mają nie tylko dłuższy tekst, co ułatwia bardziej wszechstronną analizę, ale posia­dają również swój nowotestamentalny kontekst, z którym tworzą pewną całość literacką, mogącą z powodzeniem stanowić przedmiot badań. Jako przykład takiej właśnie jednostki można przytoczyć tekst Mt 27,3-10:
Wtedy Judasz, który Go wydał, widząc, że został skazany, żałując zwrócił trzydzieści srebrników arcykapłanom i starszym mówiąc: Zgrzeszyłem wy­dawszy krew niewinną! Oni zaś odpowiedzieli: Co nas [to] obchodzi? To twoja sprawa. Rzuciwszy więc srebrniki w kierunku świątyni oddalił sią i poszedłszy powiesił sią. Arcykapłani wziąwszy srebrniki rzekli: Nie wolno ich deponować w skarbcu, bo są zapłatą za krew. Naradziwszy sią wiać kupili za nie Połę Garncarza na cmentarz dla cudzoziemców. Dlatego pole to aż do dziś nosi na­zwą: Pole Krwi. Wtedy spełniła sią wypowiedź Jeremiasza proroka, który po­wiedział: I wziąli trzydzieści srebrników, zapłatą oszacowanego, jaką wyznaczyli synowie Izraela i przeznaczyli ją na pole garncarza, jak mi polecił Pan.
Podchodząc do tej perykopy od strony interesującej nas problematyki na­leży zauważyć, iż posiada ona wszystkie elementy właściwe tekstom tego typu. Składa się mianowicie z dwóch części: narracyjnej, której treść stanowi drobny szczegół z życia Jezusa oraz z cytatu z ST, w tym przypadku z tekstu proroków: Za 11,13 i Jr 18,2 oraz 19,2. Część narracyjną z cytatem łączy tzw. formuła wprowadzająca: Wtedy spełniła sią wypowiedź...
Formuła wprowadzająca. Biorąc za podstawę wspomniane już wy­żej wydanie tekstu greckiego NT zauważmy, iż w Ewangelii Mateusza są 63 cytaty uwidocznione tłustym drukiem. W tej liczbie w 30 cytatach formuła wprowadzająca wcale się nie pojawia. Tam natomiast, gdzie występuje, ma 17 różnych wersji, które dadzą się sprowadzić do następujących trzech zasadni­czych:
1. To jest [do Niego się odnosi] słowo..., np. 3,3; 5,21; 15,4 itd.
2. Tak jest napisane u..., 2, 5; 21, 42 itd.
3. Stało się to, żeby [wtedy] się spełniło słowo..., 1,22; 12,17 itd.
Nie ulega wątpliwości, że drugie sformułowanie jest bardzo stare. Można je bowiem spotkać już w ST (np. Ps 40,8: 1 Krl 15,7 itd.) Natomiast sformu­łowania grupy pierwszej, a zwłaszcza trzeciej są właściwe dla ksiąg NT. Dysku­tuje się jedynie to, czy np. formuła wprowadzająca: I stało się, żeby spełniło się słowo... jest formułą wyłącznie Mateuszową, czy też formułą wczesno­chrześcijańską, którą sobie ewangelista Mateusz szczególnie upodobał.
Wszystkie trzy wyżej wymienione kategorie sformułowań suponują Boży autorytet cytowanego tekstu ST. Wprowadzają one słowo natchnione ST, już to żeby treści perykopy nowotestamentalnej nadać większą powagę, już to żeby zilustrować a raczej ściślej powiązać wydarzenie nowotestamentalne z tym co napisał ST. Tak czy inaczej, najgłębszym sensem tego rodzaju sformułowań jest ta sama idea, jaką zawiera trzecia formuła wprowadzająca: i stało się to, żeby się spełniło słowo Pańskie powiedziane przez... W tym to sformułowaniu istotną rolę odgrywają dwa słowa: τό ρηϑέν oraz (ἐ)πληρωϑῆ. Wyraz τό ρηϑεί, który ma to samo znaczenie co rabinacki termin k^etub (= napisane) służy na określenie słowa Bożego nie w sensie przeciwstawienia słowa mówionego sło­wu przekazanemu na piśmie, ale w sensie słowa Bożego, które zawiera wolę Bożą w nim, a raczej za jego pośrednictwem wyrażoną. Grecki czasownik πληρόω (= wypełnić, urzeczywistnić, doprowadzić do pełni, czyli do doskona­łości) użyte w formie aorystu biernego (πληρωϑῆ) zwraca uwagę, iż przyto­czony tekst ST urzeczywistnił się (aoryst) i to dzięki ingerencji Bożej (strona bierna). A zatem cały sens formuły: i stało się to, żeby się spełniło słowo Pań­skie powiedziane przez... jest następujący: Ewangelista podając pewne szcze­góły z życia Jezusowego, czy też ilustrując Jego posłannictwo czynami i słowa­mi Jezusa chciał zwrócić uwagę, że istnieje ścisłe powiązanie między osobą Je­zusa, Jego czynami i nauką, a tym, co zapowiadała zbawcza ekonomia Boża ST, a zwłaszcza Prorocy.
W jego przekonaniu miało to powiązanie dwa aspekty: jeden, że spełnia się coś, o czym była kiedyś wzmianka choćby tylko w sposób niewyraźny, lub co pewne wydarzenia ST przedobrażały, i drugi, że przez przyjście Jezusa i Jego posłannictwo zbawcza ekonomia Boża ST doszła do pełni tej doskonałości, jaką miała osiągnąć w planach Bożych. Ewangelista włączając w opisane przez sie­bie wydarzenie z życia Jezusa cytat ST, poprzedza je stwierdzeniem, że spełniło się słowo. Daje on przez to do poznania, że w jego przekonaniu, owo powią­zanie rzeczywistości nowotestamentalnej z tym, co kiedyś zapowiadał ST, już się urzeczywistniło. To przekonanie jest wynikiem jego refleksji, która dla nas jest oczywiście refleksją natchnioną. Toteż egzegeci te właśnie cytaty w Ewan­gelii Mateusza nazywają cytatami refleksyjnymi ^[3].

Cytat biblijny. Przytaczane przez hagiografów NT teksty starotesta­mentalne nasuwają szereg bardzo złożonych problemów. Zagadnienia bowiem literackie i hermeneutyczne z problemami teologicznymi zazębiają się tu tak ściśle, że ich rozdzielenie jest możliwe właściwie tylko na platformie teoretycznej, jedynie dla wyraźniejszego zaakcentowania wieloaspektowości problemu, jaki stanowią. W Ewangelii Mateusza pojawiają się 4 cytaty w tzw. Ewangelii Dieciństwa, czyli w pierwszych dwóch rozdziałach. Piąty cytat ma charakter bardzo ogólny i trudno go uznać za cytat biblijny. W opisie męki Pańskiej (rozdz. 26-28) poza ogólnym stwierdzeniem, iż spełniły się zapowiedzi Proro­ków (26,54.56) istnieje tylko jeden cytat poprzedzony formułą wprowadzającą, a mianowicie: 27,9-10. Natomiast dwa inne, tj. 26,31 i 26, 64, to słowa tekstów starotestamentowych włożone w usta Jezusa na potwierdzenie, że w pewnych wydarzeniach Jego życia te właśnie zapowiedzi się spełniają. Reszta cytatów starotestamentowych mieści się w centralnej części Ewangelii, tj. w rozdz. 3-25, zawierających pięć mów i zgrupowane wokół nich opisy czynów Jezusowych. z czasów Jego publicznej działalności. Ale i tu nietrudno dostrzec charaktery­styczne rozmieszczenie owych cytatów refleksyjnych. W rozdz. 3-13, które noszą najwięcej śladów osobistej pracy redakcyjnej Mateusza, cytatów jest więcej aniżeli w części drugiej, tj. od rozdz. 14-25, gdzie Mateusz idzie dość wiernie za Markiem jako swoim pierwszym źródłem. Z tych kilku szczegółów dotyczących rozmieszczenia cytatów ST u Mateusza można wnosić, że ewange­lista Mateusz prawdopodobnie chciał bardziej podkreślić dzieło Jezusa-Mesjasza (założenie królestwa Bożego dla zbawienia Żydów i pogan), niż udowadniać Jego posłannictwo mesjańskie^[4].
Pod względem językowym cytaty starotestamentalne pochodzą już to z LXX - rzecz charakterystyczna, przeważnie w tych partiach Ewangelii, które są wspólne z Ewangelią Marka - już to z tekstu hebrajskiego. Wiele z tych cy­tatów refleksyjnych ma również formę mieszaną, tzn. ani nie pochodzą z prze­kładu LXX, ani nie są tłumaczeniem TH. Badania wielu egzegetów starają się wykazać, że cytaty te są parafrazą targumiczną lub mają znamiona komen­tarza (peszer) Ewangelisty, który cytat ST starał się dostosować do kontekstu, tj. do opisywanego przez siebie wydarzenia z życia Jezusowego i Jego działal­ności nauczycielskiej^[5].