Zmartwychwstanie w Starym Testamencie

Przypisy:

[1] Por. G.Vermes, Scripture and Tradition in Judaism, Leiden 1973², s. 206-208.
[2] Taki rodzaj rozumowania znajdujemy np. w Księdze Mądrości, której redakcja miała miejsce mniej więcej w latach 80-60 przed Chr. Autor Mdr 2 opisuje postępowanie człowieka niegodziwego kierującego się w życiu zasadą hedonizmu, a więc własną korzyścią, posuwa­jącą się aż do prześladowania sprawiedliwego. Podobny styl życia jest konsekwencją faktu, że człowiek niegodziwy nie wierzy w zmartwychwstanie (por. ww. 1-5). Niemniej jednak, jak za­uważa autor, taka postawa życiowa jest błędna i jest ona owocem złości, która oślepiła umysł ludzki (por. ww. 21 -22). Przekonanie to opiera się na pewności, iż: „Dla nieśmiertelności Bóg stworzył człowieka - uczynił go obrazem swej własnej wieczności" (w. 23). Warto na margi­nesie zauważyć, że wiara w zmartwychwstanie okazuje się tutaj nie rodzajem ucieczki od rze­czywistości, ale zasadą hermeneutyczną kierującą człowiekiem w rozeznawaniu zamysłu Boga.
[3] Te dane są oparte na etymologii imion zawartych w archaicznym wykazie w Lb 1,5-15. Chodzi tu o imiona złożone z El (wyraźnego lub domyślnego), a więc określające bó­stwo czczone przez samych patriarchów. Por. H. Seebass, Der Erzvater Israel..., s. 140; G. Fohrer, Storia della religione..., s. 37-41.
[4] Por. obszerny wywód J.J. Stamm, g'l redimere, DTAT, l, s. 336-340.
[5] Hebrajski termin gô'ēl za pośrednictwem LXX (λυτρώτης) i Wulgaty (redemptor) wszedł do naszego języka religijnego jako „zbawiciel". Ponieważ w naszej kulturze termin „zbawi­ciel" ma zabarwienie wyzwolenia, jest rzeczą istotną, by w języku teologicznym zostało przy­wrócone odniesienie do pokrewieństwa, aby pozostać w zgodzie z bogactwem specyficzne­go języka biblijnego.
[6] Szerzej o formule przymierza zob. s. 108, przyp. 28.
[7] Jeśli chodzi o obrazy więzi synowskiej, szczególnie znamienne są następujące teksty: Oz 2, 1; 11, 1-4; Wj 4, 22; Pwt 14, 1a. 2; Iz 49, 14-15; 63, 7-19; jeśli chodzi o obrazy więzi oblubieńczej, świadectwa szczególnie wymowne można znaleźć w: Oz 2, 16. 21-25; Iz 1, 21; Jr 2, 2; 3, 1. 6-12; Ez 16; 23; Iz 62, 1-5.
[8] Tekst Wj 19,3b-8 stanowi splot elementów deuteronomicznych i kapłańskich i właśnie dlatego jest owocem późnej redakcji jerozolimskiej wspólnoty skupionej wokół Świątyni. Por. N. Lohfink, Bundestheologie im Alten Testament. Zum gleichnamigen Buch von L. Perlitt (SBAAT 8), Stuttgart 1990, s. 325-361, szczególnie s. 355; również J.L. Ska, Exode 19, 3b-6 et 1'identite de 1'Israel postexilique, w: M. Vervenne (wyd.), Studies in the Book of Exodus. Redaktion - Reception - Interpretation (BETL 126), Leuven 1996, s. 229-317. Z kolei E. Otto, wskazując na trudności tych egzegetów, którzy utrzymują, iż wspomniany fragment ma cha­rakter przedkapłański, zauważa: „Derartige Spekulationen eruebrigen sich, wenn erkannt wird, dass Ex 19,3b-8.9 die Priesterschrift voraussetzt und, vom Ende des Sinaiperikope unter Einschluss vom Ex 29; Lv 8s. her gelesen, die Einrichtung des Pristeramtes praefiguriert [...] Wir erfassen hier die nachpriesterschriftliche Pentateuchredaktion in der Sinaiperikope, die in Ex 19, 3b-9 den Knoten fuer ihre Redaktion schuerzt"; Die nachpriesterschriftliche Pentateu­chredaktion, w: M.Vervenne (wyd.), Studies in the Book of Exodus..., s. 77-78.
[9] Ten temat znakomicie rozwinął H. Gese, Sulla teologia biblica..., s. 39-66. Por. szcze­gólnie s. 52-60.
[10] Dla tradycji patriarchalnej por. s. 106, przyp. 23.
[11] Oryginalne nazwy świąt rolniczych związanych z pielgrzymkami są nam znane dzięki kalendarzowi zawartemu w Wj 23,14-16; są to Święta Przaśników, Żniw i Zbiorów. W następ­nej fazie, sięgającej prawdopodobnie okresu wczesnomonarchicznego, obchody Święta Żniw zostały ustalone prawdopodobnie na pięćdziesiąty dzień po Passze i otrzymało ono nazwę Święta Tygodni. Ostatnia innowacja jest związana z obchodami Święta Zbiorów, które począw­szy od centralizacji kultu dokonanej przez Jozjasza, zostało nazwane Świętem „Namiotów" lub „Szałasów".
[12] Por. s. 117-125.
[13] Na temat dnia Pańskiego zob. M. Weiss, The Origin of the „Day of the Lord" Reconsidered, HUCA 37(1966)41-45; Y. Hoffmann, The Day of the Lord as a Concept and a Term in the Prophetic Literature, ZAW 93 (1981) 37-50.
[14] W tym kontekście nie należy zapominać, że już samo stwierdzenie zmartwychwstania zawiera w sobie nadzieję.
[15] Przy okazji warto zwrócić uwagę, że przedstawienie i wyznanie Boga jako „skały", na której można zbudować własną egzystencję i własną przyszłość, pozwala stwierdzić, że już w okresie patriarchalnym wierność Boża stanowiła istotny wymiar doświadczenia religij­nego.
[16] Spośród najbardziej znamiennych świadectw teologicznego użycia tego terminu przy­pominamy:
a) Ps 117,2: kî gābar 'ālēnû hasdô („quoniam confirmata est super nos misericordia eius"). Tekst hebrajski stwierdza, iż hesed JHWH, czy też Jego wierna i miłosierna miłość, jest moc­niejsza od nas, a więc jest ponad nami. Dzięki temu wyrażeniu wiara wznosi się na wyżyny niezrównanego piękna i nadzwyczajnej wyrazistości. Ogłasza Boże zwycięstwo nad słabością i nad niewiernością ludu Bożego. Owo zwycięstwo, jak można wnioskować z wezwania skie­rowanego do wszystkich ludów, by chwaliły Pana, odnawia lud w jego tożsamości i autentycz­ności, czyniąc go na nowo świadkiem świętości Boga na ziemi (por. Ez 36, 16-23);
b) Ps 103: hymn dziękczynny za niezmierzoną hesed Pana;
c) Ps 136: hymn „litanijny", w którym całe stworzenie i dzieło Bożego zbawienia są rozu­miane jako epifanie nieprzerwanej hesed JHWH.
[17] W tekście pojawia się w sposób znaczący czasownik riham pochodzący od rzeczowni­ka rahamîm.
[18] Autor Iz 54, 6-8 rozwija swoje przesłanie, ogłaszając koniec czasów, w których Izrael czuje się jak „opuszczona oblubienica". W związku z tym warto podkreślić, że słowo „opu­ścić" w Iz 49,14 jest paralelne ze słowem „zapomnieć". Jeśli przesłanie Iz 49,15 rozwija sil­ną antytezę w stosunku do czasownika „zapominać", to ten tekst stanowi rodzaj obietnicy w sto­sunku przeciwstawnym do czasownika „opuścić". Ze względu na bogactwo treści przywołu­jemy, w naszym tłumaczeniu, ww. Iz 54, 6-8, podkreślając pojęcia, które pozwolą uchwycić perspektywę teologiczną samego tekstu:
⁶ Jak niewiastę opuszczoną i zgnębioną na duchu
Pan cię wezwał.
Czy może zostać porzucona niewiasta młodości?
Mówi twój Pan:
⁷ Na krótką chwilę opuściłem cię,
lecz przygarnę cię z wielką miłością.
⁸ W przypływie gniewu ukryłem
przed tobą moje oblicze na chwilę,
lecz w miłości wieczystej ogarniani cię swoją czułością
mówi twój odkupiciel JHWH.
W tym tekście Boża czułość określa sytuację odmienną od opuszczenia. Podczas gdy do­świadczenie opuszczenia, wyrażone również przez zwrot „ukryłem oblicze", trwa tylko chwi­lę, doświadczenie czułości Bożej, podkreślone również przez czasownik określający zbawcze zgromadzenie całego ludu, przychodzi w wiecznie trwającej miłości JHWH.
[19] Mówimy o trzech cechach na poziomie opisowym i dyskursywnym. Na poziomie teo­retycznym utrzymujemy, iż wierność Pana jest cechą podstawową. Istotnie, wspólnota życia jest już zawarta w pojęciu wierności, zważywszy iż pojęcie hesed zakłada wierność wobec tych, którzy tworzą rodzinę. Ponadto pewność wierności Pana pozwala wierze rozwinąć się w pewność nadziei, która uwalnia od wszelkiego lęku (por. Ps 27, 1).
[20] Po roku 333 Jerozolima znalazła się pod panowaniem Aleksandra Wielkiego. Następ­nie była pod władzą Ptolomeuszy z Egiptu, potem przeszła pod Seleucydów z Syrii. Szerzej na ten temat w: Ch. Saulnier - Ch. Perrot, Storia di Israele. III. Dalla conquista di Alessandro alla distruzione del tempio (331 a.C. - 135 d.C.), Roma 1988, s. 51-123.
[21] Znamienne, że w oświadczeniu „Oto jesteśmy dziś niewolnikami" używa się tego sa­mego rzeczownika, który pojawia się w tekstach wspominających niewolnictwo, od którego Izrael został wyzwolony przez JHWH dzięki cudowi wyjścia.
[22] Należy w każdym razie pamiętać, że dzieje Hioba „nie tylko stanowią przegląd niektó­rych problemów okresu powygnaniowego i echo pewnych kontrowersji, ale przede wszyst­kim są wezwaniem dla wspólnoty powracających z wygnania, ogarniętych przez ciemności, zanurzonych w trudnościach, by wytrwała w wierności JHWH", M.P. Scanu, Giobbe...,s. 1184.
[23] Innym sposobem utrwalania i przekazywania wiedzy były wykazy.
[24] Por. s. 160-162.
[25] Dla całościowej prezentacji tradycji związanej z Mądrością Izraela por. G. Odasso, La Sapienza di Dio tra gli uomini. Prospettive bibliche per una teologia delle religioni, „Euntes Docete"46/3(1993)361-381.
[26] Por. G. Fohrer, Storia delia religione..., s. 378-380; 391-411.
[27] Od wyrażenia ep 'eschatais emerais, „w dniu ostatecznym", pochodzi właśnie określe­nie „eschatologiczne", przydane proroctwu poruszającemu się w zaznaczonej właśnie perspek­tywie.
[28] To wyrażenie, typowo apokaliptyczne, zostało oddane po łacinie jako saeculum futurum