Od świętej Tradycji do Pisma Świetego.

Wygnanie babilońskie, chociaż zwłaszcza w początkach było odbierane jako przejaw definitywnego końca, stało się czasem introspekcji i nadziei. Izrael medytował nad przeszłymi czynami Boga. Podjął lekturę i relekturę tego, co pozostało z tradycji Mojżesza i wielkich proroków. Trudne położenie wyzwoliło niepospolitą energię, zdolną jaśniej widzieć blaski i cienie przeszłości, wnikliwiej oceniać wydarzenia historyczne i zespoły tych wydarzeń oraz ustalić przyczyny takiego, a nie innego położenia. Stopniowo kształtowała się nie jakaś bezdusznie zobiektywizowana historiografia, lecz całościowa teologia dziejów, w której, zgodnie z nauczaniem proroków, rozstrzygający głos przyznano Bogu. Katastrofa Izraela została ukazana nie jako nieoczekiwana i niezrozumiała zagłada, lecz jako skierowane ku przyszłości oczyszczenie narodu i jednostki. Refleksję prowadzącą do tych wniosków uznano za wynik niezachwianej troski Boga o duchowy i religijny stan swego narodu. Odczytano ją jako kolejny znak przychylności Bożej względem Izraela, nadając jej trwałe religijne znaczenie. Samo zjawisko reinterpretacji nie było nowością. Nowe jednak były jego rozmiary oraz wiele treści składowych.

Izrael podjął pradawne tradycje, przepuszczając je przez filtr doświadczeń wygnania. W ucisku i upokorzeniach dopatrzył się bliskich analogii do minionych nieszczęść, a stawiając pytania o przyczyny doznanej klęski, nie zatrzymał się na zwodniczej powierzchowności, lecz sięgnął do samych korzeni tragicznych niepowodzeń i zepsucia. Zadanie reinterpretacji podjęli kolejni prorocy. Siła napędową wielkich narodowych rekolekcji stało się dzieło odnowy rozpoczęte w Jerozolimie i Judzie przez proroka Jeremiasza, a kontynuowane na wygnaniu babilońskim przez proroka Ezechiela. Obaj karmili się obficie tradycjami swego narodu. Nieznany z imienia prorok albo krąg prorocki, pielęgnujący nauki Izajasza, dopełnił w drugiej połowie VI w. przed Chr. dzieła monumentalnej odnowy.

W tym klimacie pojawiły się KSIĘGI, które z czasem złozyły się na kanon pierwszej części Biblii chrześcijańskiej. Nastąpiło definitywne opracowanie połączonych tradycji typu elohistycznego i jahwistycznego. Zamierzchłe przekazy zostały ubogacone o elementy odnowy deuteronomicznej (D), z których część istniała w postaci spisanej, a inne tętniły życiem w przekazie ustnym. Trud tej gruntownej reorientacji i ocalenia Tradycji zawdzięczamy przede wszystkim kapłanom i ludziom blisko z nimi związanym. Wykorzystując stare tradycje kapłańskie (P), poddali w ich świetle starannej obróbce wszelkie inne znane sobie przekazy. Chociaż naukowe badania nad wzajemnymi związkami źródeł J, E, D i P trwają, przynosząc wciąż nowe efekty, nie ulega wątpliwości, że obróbka kapłańska wpłynęła decydująco na pozostałe formy świętej Tradycji Izraela.

W tym samym czasie sprostano też potrzebie definitywnego utrwalenia spuścizny wielkich proroków okresu klasycznego. Ich dorobek został opracowany i zebrany w księgi, które przetrwały w kanonie Starego Testamentu. Zainteresowanie interpretacją dotychczasowych dziejów narodu oraz odwołanie się do ciągle aktualnych ostrzeżeń i nauk prorockich nie wyczerpało wszystkiego, czym dysponowała Tradycja. Sięgnięto do innych nurtów jej tworzywa: chodzi o różnego rodzaju modlitwy, poezję stworzoną na kanwie zmieniających się sytuacji życiowych, przysłowia, aforyzmy, sentencje mądrościowe, krótko mówiąc, o całą gamę dorobku nagromadzonego przez stulecia, dzięki refleksji nad ludzkim losem, światem i jego problemami. Także w tym przypadku spora część pracy została wykonana jeszcze przed wygnaniem babilońskim. Biblia utrzymuje, że król judzki Ezechiasz (728-699) darzył wielkim zainteresowaniem istniejące w jego czasach zbiory sentencji mądrościowych. Ale i w tym względzie dopiero wygnanie babilońskie (VI w. przed Chr.) zapoczątkowało radykalne przyspieszenie uwieńczone w następnych stuleciach opracowaniem zbioru Pism.