Zagadka powstania Ewangelii Mateusza

„Ten napis czytało wielu Żydów, ponieważ miejsce, gdzie ukrzyżowano Jezusa, było blisko miasta. A było napisane w języku hebrajskim, łacińskim i greckim” (J 19,20).

„Jezus rzekł do niej: Mario! A ona obróciwszy się powiedziała do Niego po hebrajsku: Rabbuni, to znaczy: Nauczycielu” (J 20,16).

„Gdy pozwolił, Paweł stojąc na schodach dał znak ręką ludowi, a gdy nastała zupełna cisza, odezwał się po hebrajsku tymi słowami” (Dz 21,40).

„Kiedyśmy wszyscy upadli na ziemię, usłyszałem głos, który mówił do mnie po hebrajsku: Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz? Trudno ci wierzgać przeciwko ościeniowi” (Dz 26,14).

Na pierwszy rzut oka – zwłaszcza dla oka obserwatora niezbyt dobrze zorientowanego w niniejszej tematyce – wszystko, co tu czytamy, potwierdza hipotezy mówiące o języku hebrajskim, a nie aramejskim jako obiegowym za czasów Jezusa w Palestynie, skoro w wersach tych rzeczywiście jest wyraźnie mowa o języku hebrajskim. Jednak sprawa nie jest wcale jednoznaczna, i to z kilku powodów. Po pierwsze, wiele z powyższych wersów nazywa językiem hebrajskim to, co w rzeczywistości językiem hebrajskim nie jest, za to jest językiem aramejskim. Tak właśnie jest ze słowami Garbata i Golgota z J 19,13 i J 19,17, które są aramejskie^[42].

Pozostałe z wyżej wzmiankowanych słów są rzeczywiście hebrajskie (Rabbuni), jednak – jak widzimy – już sam fakt, że część terminów aramejskich jest przez NT również objęte określeniem „język hebrajski” skłania do tezy, że NT nie rozróżnia języka hebrajskiego od aramejskiego w zakresie określenia ich odrębnym terminem i rezerwuje dla obu tych języków tylko jedno określenie: język hebrajski. Teza ta może być dodatkowo potwierdzona przez fakt, że NT, w przeciwieństwie do ST (por. 2 Krl 18,26; Ezd 4,7; Iz 36,11) nigdy nie używa określenia „aramejski” w stosunku do języka, choć jak widzimy wyżej, używa aramejskich określeń. Jak podaje wyżej cytowana Encyklopedia biblijna, uczeni dyskutują, czy określenie „hebrajski” rzeczywiście oznacza w Biblii język hebrajski^[43]. Istnieje jednak wśród biblistów opinia, że „język hebrajski” w czasach Nowego Testamentu był synonimem języka aramejskiego^[44] używanym wymiennie.

Inne aramejskie zwroty i słowa w NT to: Tabita (Dz 9,36)^[45], Effatha (Mk 7,41)^[46], Kefas (J 1,42)^[47], Talitha kum (Mk 5,41)^[48], Eli, Eli, lema sabachthani! (Mt 27,46)^[49], Abba (Mk 14,36; Ga 4,6; Rz 8,15)^[50] i Maranatha (1 Kor 16,22)^[51], raka (Mt 5,22)^[52]. Jako słowa aramejskie zidentyfikowano też: korbanas (skarbona) (Mt 27,6), mamona (Mt 6,24), Mesjasz (J 1,41), Pascha (Mt 26,17), satanas (szatan) (Mt 16,23) oraz imię Marta (Łk 10,38) czy też imiona złożone takie, jak Barabbas, Bartholomaios, Barjesus, Barjona, Barnabas, Barsabas, Bartimaios, które „podane są w formie aramejskiej”^[53].

Wracając do tematu, skoro – jak widzieliśmy wyżej – mianem „język hebrajski” NT określa aramejskie zwroty, to tym samym termin „język hebrajski” jest w NT określeniem bardzo niejednoznacznym i może oznaczać zarówno język hebrajski, jak i aramejski.

W świetle tych danych mamy po równo, jeśli chodzi o ilość zwrotów hebrajskich i aramejskich używanych w NT pod wspólnym określeniem „język hebrajski”. Na bazie tylko tych danych wydaje się więc na pierwszy rzut oka niemożliwe określenie, jakim językiem mówiono wśród Żydów żyjących w Palestynie w czasach Jezusa: hebrajskim czy aramejskim? Istnieje jednak w Nowym Testamencie wers, który pozwala przechylić szalę na korzyść języka aramejskiego jako używanego powszechnie w Palestynie w czasach Jezusa. Tym wersem jest wers z Dziejów Apostolskich (1,19), w którym czytamy:

„I stało się to znane wszystkim mieszkańcom Jeruzalem, tak że owo pole nazwano w ich języku Akeldama, to jest Pole Krwi”.

Zwrot Akeldama jest aramejski^[54], i Dz 1,19 nazywają ten właśnie język językiem mieszkańców Jeruzalem. Przemawiają za tym także inne przesłanki. Zauważmy, że w greckim oryginalnym tekście NT znajdujemy czasem zachowane fragmenty zdań wypowiedziane w języku aramejskim (Mt 27,46; Mk 5,41 i 1 Kor 16,22), natomiast nigdy nie ma w nim takich złożonych z kilku słów fraz wypowiedzianych w języku hebrajskim. Z reguły znajdujemy w NT tylko pojedyncze słowa, które najczęściej są nazwami miejsc (nadanymi być może jeszcze długo przed czasami NT, nie dowodzi więc to, że hebrajski był w tym czasie językiem żywym).

Jedynym wyjątkiem użycia hebrajszczyzny jest w NT słowo Rabbuni (J 20,16). Są to jednak jedynie pojedyncze słowa, najprawdopodobniej pozostałości po wciąż jeszcze używanym w piśmie tu i ówdzie hebrajskim. Nie znajdujemy jednak w NT tak żywych przykładów użycia języka hebrajskiego, jak to mamy w przypadku języka aramejskiego. Na bazie zachowanych w NT fragmentów zdań przechowanych w przełożonych na grekę dialogach (i na bazie wzmianki z Dz 1,19) możemy powiedzieć, że to właśnie język aramejski, a nie hebrajski był językiem Żydów palestyńskich czasów Chrystusa. W świetle tego nabiera znaczącego sensu pytanie:

Czy Żyd Mateusz napisałby swoją Ewangelię przeznaczoną dla swych rodaków w języku hebrajskim, czy aramejskim?

I mając na uwadze powyższe rozważania, możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa odpowiedzieć na to pytanie: w aramejskim. Jest to zbieżne z badaniami leksykalnymi niektórych biblistów, zacytujmy jeden z komentarzy do Nowego Testamentu:

„Przy bliższym wczytaniu się w język grecki Mateusza nietrudno dostrzec, że jest to jedynie zasłona, poprzez którą przejawia się aramejski oryginał” ^[55].

Roman Bartnicki pisze nawet w swym komentarzu do Ewangelii synoptycznych, że opinia, iż Mateusz pisał w języku aramejskim swą Ewangelię, jest już dziś opinią tradycyjną^[56].

Ostatecznym potwierdzeniem tej tezy może być starożytna wzmianka Hegezypa, który był nośnikiem prastarej tradycji apostolskiej, bowiem „należał do pierwszego pokolenia czasów poapostolskich”^[57]. Świadczy on, że tzw. Ewangelia Hebrajczyków, o której to właśnie Hieronim pisał, że uchodzi ona za przechowywaną w Cezarei Mateuszową Ewangelię napisaną do Żydów w ich ojczystym języku^[58], była spisana w języku aramejskim. Euzebiusz wspominał świadectwo Hegezypa: