Zagadka powstania Ewangelii Mateusza

Jednakże nie z tego powodu, że niektórzy Papiaszowi nie dowierzają, przesadą byłoby stwierdzenie, że Papiasz dostarczał historycznie pewnego świadectwa na temat domniemanego prototypu Ewangelii św. Mateusza w języku hebrajskim, bowiem mówiący nam o tym tekst Papiasza, na jakim oparli się późniejsi starożytni autorzy (w tym cytowany w tej sprawie Hieronim), jest wielce dyskusyjny i niejednoznaczny. Przyjrzyjmy się tekstowi Papiasza, który stał się źródłem poglądu, że Ewangelia św. Mateusza powstała w języku hebrajskim:

„Mateusz uporządkował (synetaxato – «wprowadził porządek») więc w języku hebrajskim (hebraidi dialekto) logia, a każdy je tłumaczył (lub «interpretował» – hermeneusen), jak potrafił” ^[19].

Część starożytnych autorów zrozumiała tę notatkę w takim sensie jak Hieronim, czyli: Mateusz napisał swoją Ewangelię po hebrajsku. Sprawa nie jest jednak wcale tak jednoznaczna. Po pierwsze, nie jest wcale pewne, że mowa tu o Ewangelii św. Mateusza znanej nam w dzisiejszej postaci. Badacze tradycji i wzmianek przekazanych nam przez Papiasza (np. Schleiermacher) zwracają uwagę na to, że wspomniane w powyższej notatce Papiasza logia, jakie uporządkował Mateusz, mogą oznaczać coś zupełnie innego niż znana nam w zachowanej do naszych czasów grecka Ewangelia według św. Mateusza. Być może chodzi tu o jakieś odrębne pismo zredagowane przez Mateusza, zanim napisał on swoją Ewangelię.

Rozumowanie takie znajduje potwierdzenie w wypowiedzi Euzebiusza, który mówi, że Jan i Mateusz – zanim zabrali się do spisywania swych Ewangelii – pozostawili Kościołom jakieś zbiory „rozmów Pańskich”^[20]. Koresponduje z tym inna okoliczność, mianowicie słowo logion występujące też w Nowym Testamencie (Dz 7,38; Rz 3,2; 1 P 4,11), które w liczbie mnogiej oznacza właśnie: „słowa, powiedzenia”^[21]. Ów zbiór takich sentencji Jezusa wedle najstarszych i dość poważnych badaczy notatki Papiasza (takich jak P. Grelot, M.J. Lagrange) był w kontekście słowa logia rozumiany jako coś odrębnego od Ewangelii Mateusza. Eleganckim potwierdzeniem takiego rozumowania może być pewna zachowana już od starożytności informacja, wedle której wiemy, że Papiasz zredagował dzieło pod tytułem Objaśnienia słów Pańskich, a które jeszcze w III wieku miał w ręku Euzebiusz^[22]. O tym, że Papiasz napisał dzieło o takim tytule, świadczył też niezależnie od Euzebiusza Ireneusz w 180 roku^[23]. Dzięki wymienionemu przed chwilą tytułowi dzieła Papiasza widzimy, że był on kolekcjonerem sentencji wypowiedzianych przez Jezusa, które prawdopodobnie zbierał, próbując docierać do żyjących jeszcze za jego czasów uczniów apostołów i słuchając ich przemówień, o czym Papiasz sam zresztą świadczył we fragmencie swego dzieła, jaki zachował się u Euzebiusza^[24].

Jeśli Papiasz był kolekcjonerem i samodzielnym komentatorem sentencji wypowiedzianych przez Jezusa i głównie to go interesowało, a nie nauka Pism (jak dowiadujemy się z jego własnych słów przechowanych u Euzebiusza w Historii kościelnej, III, 39, 4), to z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy przyjąć, że Mateuszowy zbiór logiów Pana, o jakich Papiasz mówi w swej notatce, był luźnym zbiorem samych wypowiedzi Jezusa, zbiorem nie zawierającym żadnych komentarzy. Dzisiejsza Ewangelia św. Mateusza zawiera jednak komentarze do słów Jezusa, więc najprawdopodobniej Papiasz mówił o czymś innym niż dzisiejsza wersja Ewangelii św. Mateusza, co przeczy tezie, wedle której Ewangelia według św. Mateusza powstała wpierw po hebrajsku. Następnie, w wyżej cytowanej notatce Papiasza, mamy też inne niejednoznaczności, tym razem dotyczą one słów: „w języku hebrajskim” – hebraidi dialekto. Zwrot ten jest kluczowy dla naszych rozważań, ponieważ jak już wspominałem wcześniej w niniejszym tekście, na bazie tego zwrotu w późniejszej chrześcijańskiej tradycji powstał pogląd, że Ewangelia św. Mateusza powstała po hebrajsku^[25]. Pierwszym, jaki oparł się na powyższej relacji Papiasza, był Ireneusz, który w 180 roku napisał:

„Otóż Mateusz dla Hebrajczyków napisał i wydał Ewangelię w ich własnym dialekcie”^[26].

Później Orygenes, który wedle J. Kurzingera (to on zapoczątkował całą złożoną dyskusję nad Papiaszowym zwrotem „w języku hebrajskim”) źle odczytał zacytowane przed chwilą dwuznaczne słowa Ireneusza, napisał, że Mateusz zredagował swoją Ewangelię „hebrajskimi literami”^[27].

Słowa Orygenesa o hebrajskim języku Ewangelii Mateusza można przeczytać u Euzebiusza^[28], który sam zgadzał się w tym względzie z Orygenesem^[29]. Opinię tę podtrzymywał Augustyn^[30] i Hieronim w swym Commentarius in Mathaeum (Praefatio).

Euzebiusz pisze też, że wedle jednej z tradycji Bartłomiej, jeden z apostołów, zostawił ponoć „w Indiach” (starożytne określenie dla terenów dzisiejszej Arabii południowej) hebrajską wersję Ewangelii Mateusza^[31].

Według Efrema „Mateusz napisał Ewangelię po hebrajsku, która później była tłumaczona na język grecki”^[32].

Według Epifaniusza „Mateusz wyłożył naukę i wyjaśnienie ewangelii po hebrajsku i hebrajskimi literami”^[33]. W innym miejscu tego samego dzieła Epifaniusz pisze:

„[Nazarejczycy] mają Ewangelię według Mateusza najpełniejszą, po hebrajsku” ^[34].

Wszystkie te tradycje o hebrajskim języku pierwotnej wersji Ewangelii św. Mateusza podtrzymywane przez późniejszych ojców Kościoła powstawały najwidoczniej na bazie tradycji pierwszy raz podanej przez Papiasza w jego wyżej przez mnie cytowanej notatce, zachowanej u Euzebiusza w Historii kościelnej (III, 39, 16)^[35].

Zauważmy też, że powyższe słowa Ireneusza: w ich własnym dialekcie, odniesionym przez Papiasza do zbioru logiów spisanych przez Mateusza, można zrozumieć też w takim sensie, że nie chodzi tu język hebrajski, ale aramejski, który był przecież dialektem syryjskim, językiem będącym powszechnie używanym za czasów Jezusa w Palestynie. Niżej omówię szczegółowo tę kwestię.

J. Kurzinger ponadto dowiódł, że użyte przez Papiasza słowo dialektom odnośnie do języka, w jakim Mateusz pisał swój „zbiór logiów Jezusa”, oznaczało w pierwszym wieku naszej ery nie tylko język, dialekt, ale również i styl^[36]. Ustalenie takie jest przełomowe. To oznaczałoby bowiem, że Papiasz nie mówił nic o języku, w jakim Mateusz spisał swe logia, ale miał on na myśli semicki sposób rozumowania i komunikowania myśli^[37].