Czy relacje biblijne są mniej wiarygodne niż relacje historyczne?

[1] Taką zasadę rozumowania w kwestii różnych relacji biblijnych prezentują np.: Wiold Tyloch, Mojżesz, w: Od Mojżesza do Mahometa, red. J. Keller, Warszawa 1987, s. 25; Józef Keller, Jezus, w: Od Mojżesza do Mahometa, dz. cyt., s. 117, 124, 131; Zygmunt Poniatowski, Źródła do wczesnego chrześcijaństwa, w: Katolicyzm starożytny jako forma rozwoju pierwotnego chrześcijaństwa, red. J. Keller, Warszawa 1969, s. 96; Zenon Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, Warszawa 1979, s. 91, 111, 187-188, 244, 280, 292, 307, 317; Karol Kautsky, Pochodzenie chrześcijaństwa, Warszawa 1950, s. 7; Uta Ranke-Heinemann, Nie i Amen, Gdynia 1994, s. 267; Karlheinz Deschner, I znowu zapiał kur, t. I, Gdynia 1996, s. 159, 170, 173-174, 278; Michael Grant, Święty Piotr, Warszawa 2001, s. 31; Witold Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1994, s. 76-77.
[2] Taką zasadę rozumowania w kwestii różnych relacji biblijnych prezentuje np.: Karol Kautsky, Pochodzenie chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 352, 357-358; por. też Józef Keller, Jezus, dz. cyt., s. 138; Zygmunt Poniatowski, Źródła do wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 73 i s. 114, przyp. 24; Zenon Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, dz. cyt., s. 32, 204-205, 227; Uta Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 42, 116, 126.
[3] Tak Józef Keller, Jezus, dz. cyt., s. 119; por. też: Uta Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 22-23, 24-25.
[4] Patrz przypisy do punktu 1 i 2.
[5] Patrz przypisy do punktu 1.
[6] Por. Z. Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, dz. cyt., s. 182,293; por. też U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 101-102, 107.
[7] Tamże, s. 41-42; por. też: K. Deschner, I znowu zapiał kur, dz. cyt., t. I, s. 182-185.
[8] Por. C.O. Jonsson, Kwestia czasów pogan, Gdynia 2003, s. 36. Choć opracowanie to nie zajmuje się stricte Berossusem, to jednak ze względu na temat, jaki podejmuje, jest ono zmuszone do podawania stosunkowo szczegółowych informacji i analiz na jego temat, w tym na temat jego prac historycznych. Na temat Berossusa patrz też: Encyclopedia Britannica, t. IV, Poznań 1998, s. 94.
[9] Por. S. Mędala, w: Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 265; por. też: Encyclopedia Britannica, t. XIX, Poznań 2000, s. 35-36.
[10] Encyclopedia Britannica, t. IV, dz. cyt., s. 94.
[11] Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XI, 1-6. Por. komentarz do tej relacji, w: J. Bright, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 374, przyp. 48.
[12] Za: A. Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych, Warszawa 1994, s. 67.
[13] Za: tamże, s. 70.
[14] Tamże, s. 80.
[15] Tamże, s. 82.
[16] Tamże, s. 83-84.
[17] Zdjęcie cylindra Cyrusa można zobaczyć np. w: S. Gądecki, Archeologia biblijna, t. II, Gniezno 1994, fot. 103.
[18] A. Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych, dz. cyt., s. 96. Podobny tekst w: S. Gądecki, Archeologia biblijna, dz. cyt., t. I, s. 353, 356.
[19] Tamże, s. 146. Ten sam tekst patrz też w: S. Gądecki, Archeologia biblijna, dz. cyt., s. 312-313.
[20] Swetoniusz, Żywoty Cezarów, VIII, 7.
[21] Tamże, VIII, 8.
[22] Herodot, Dzieje, II.
[23] Tamże.
[24] Ksenofont, Historia Grecka, IV, 7.
[25] Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, rozdz. Solon, 12.
[26] Tamże, rozdz. Kimon, 18.
[27] Tukidydes, Wojna peloponeska, I.
[28] Tamże.
[29] Tamże.
[30] Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, 41, 13.
[31] Tamże, 41, 21.
[32] Tamże, 42, 2.
[33] Tamże, 42, 20.
[34] Tamże, 43, 13.
[35] Tamże, 41,9.
[36] Tamże, 44, 18.
[37] Tamże, 45, 16.
[38] Herodian, Historia Cesarstwa Rzymskiego, I, 11.
[39] Józef Flawiusz, Wojna Żydowska, VI, 5, 3.
[40] Z. Poniatowski, Powstanie i rozwój wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 137.
[41] Por. W.J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1997, s. 166.
[42] Wyjątkowo trafnie podsumował to Ricciotti: „O tym, że August nakazał sporządzić spis ludności «całego [zamieszkałego] świata», czyli całego Imperium Rzymskiego, pisze co prawda tylko Łukasz. Jeżeli jednak inne dokumenty o tym nie wspominają, to jeszcze z tego nie wynika, że Łukasz nie ma racji. Dowód oparty na przemilczaniu, jak to powszechnie wiadomo, jest w nauce historii najsłabszym i zwodniczym argumentem. Wśród wielu przykładów, które by można przytoczyć na ten temat, wystarczy wspomnieć właśnie nasz przypadek, czyli spis dokonany w Judei w roku 6-7 po Chr., który został zanotowany jedynie przez Józefa Flawiusza, i chociaż nie brak w tej relacji pewnych nieścisłości logicznych i chronologicznych, to jednak na ogół nie podaje się go w wątpliwość”, G. Ricciotti, Życie Jezusa Chrystusa, Warszawa 1954, s. 189. Mniej więcej tak samo ujmuje to E. Dąbrowski: „Podobnie zresztą i o spisie późniejszym nie wspomina żaden z historyków rzymskich, ale jedynie Józef Flawiusz. A przecież na tej podstawie nie będziemy podawać w wątpliwość samego faktu” (E. Dąbrowski, Nowy Testament na tle epoki. Geografia. Historia. Kultura, t. I, Poznań 1958, s. 248).
[43] Por. np. U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 22, 27. Ranke-Heinemann odwołuje się do relacji Flawiusza w celu zdyskredytowania przekazu Łukasza, określając relacje tego Ewangelisty mianem „wymysłów” (tamże, s. 21). Oczywiście ani słowem nie wspomina ona jednak już o tych wszystkich problemach, jakie wiążą się z przekazem Flawiusza. Mam tu na myśli fakt, że Flawiusz przecież sam zmyślał, a jego relacja na temat spisu Kwiryniusza jest odosobniona pośród przekazów historycznych (piszę o tym szerzej w polemice do punktu 2 i 4). Przeciwstawianie Flawiusza Łukaszowi dokonywane tu przez Ranke-Heinemann z taką pewnością siebie jest więc co najmniej komiczne. W najlepszym wypadku jest to tylko „słowo przeciw słowu”, nic więcej. Obaj historycy (Flawiusz i Łukasz) żyli i pisali dokładnie w tym samym czasie, ich wiarygodność jest stosunkowo jednakowa w kwestii spisów Kwiryniusza. Ranke-Heinemann w tym miejscu najprawdopodobniej nie jest w ogóle świadoma słabości swych argumentów, tak jak duża część „racjonalistycznych” krytyków poruszająca ten temat, którzy odwołują się jedynie do znanych już od dawna w liberalnej krytyce Biblii niemal zawsze tendencyjnie przedstawianych pobieżnych opisów tej kwestii.
[44] Z. Poniatowski, Powstanie i rozwój wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 137. Pogrubienie od J.L.
[45] Tenże, Źródła do wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 73.
[46] Por. Wstęp do Nowego Testamentu, Poznań 1996, s. 286-287.
[47] R.J. Wipper, Rzym i wczesne chrześcijaństwo, Warszawa 1960, s. 76.
[48] Focjusz, Biblioteka, I, za: Stanisław Mędala w: Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, dz. cyt., s. 263.
[49] Encyclopedia Britannica, t. XIX, dz. cyt., s. 37.
[50] Por. Z. Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, dz. cyt., s. 164.
[51] Encyclopedia Britannica, t. XVI, Poznań 2000, s. 57.
[52] Tamże, t. XIX, dz. cyt., s. 37.
[53] R.J. Wipper, Rzym i wczesne chrześcijaństwo, dz. cyt., s. 107.
[54] Tamże, s. 106.
[55] Tukidydes, Wojna peloponeska, 1, XXII, 1; por. J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, Warszawa 2002, s. 537.
[56] Encyclopedia Britannica, t. XVI, dz. cyt., s. 57.
[57] Por. Z. Kosidowski, Opowieści Ewangelistów, dz. cyt., s. 185.
[58] K. Kautsky, Pochodzenie chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 123.
[59] J. Keller, Katolicyzm, Warszawa 1979, s. 25.
[60] Encyclopedia Britannica, t. XIX, dz. cyt., s. 455.
[61] Z. Poniatowski, Powstanie i rozwój wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 137.
[62] U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 108.
[63] M. Grant, Święty Piotr, dz. cyt., s. 34.
[64] Tak zwłaszcza Wipper, który do tego stopnia negował wiarygodność przekazów chrześcijańskich, że odrzucał historyczne istnienie Jezusa. Jednocześnie jego praca była bardzo silnie osadzona w relacjach starożytnych pisarzy grecko-rzymskich ; por. R.J. Wipper, Rzym i wczesne chrześcijaństwo, dz. cyt., passim.
[65] Por. J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 36, 37; por. też: F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, Katowice 2003, s. 21.
[66] Tamże; por. też: F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 21; E. Dąbrowski, Ewangelie, Warszawa 1938, s. 33.
[67] Tamże; por. też: F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 21.
[68] Tamże, s. 36; por. też: F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 21; E. Dąbrowski, Ewangelie, dz. cyt., s. 33.
[69] Por. F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 21.
[70] Por. J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 36.
[71] Por. Encyclopedia Britannica, t. XIX, dz. cyt., s. 455.
[72] Por. E. Dąbrowski, Ewangelie, dz. cyt., s. 33.
[73] Bardzo szczegółowe omówienie rękopisów, w jakich dotrwało do nas wspomniane dzieło Flawiusza, można znaleźć w: E. Dąbrowski, Kodeksy, wydania i przekłady „Antiquitates Iudaicae” , w: Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, red. E. Dąbrowski, Poznań – Warszawa – Lublin 1979, s. 53-68.
[74] Por. J. Radożycki, Wstęp. Józef Flawiusz – jego życie i dzieło, w: Józef Flawiusz, Wojna żydowska, red. J. Radożycki, Warszawa 1995, s. 38-40, gdzie omówiono zwięźle, acz szczegółowo rękopisy Wojny żydowskiej, na podstawie których dokonano współczesnego wydania tego dzieła.
[75] Por. tenże, Wstęp. Przeciw Apionowi, w: Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi, Warszawa 1996, s. 21-22.
[76] Tamże, s. 22.
[77] Za: J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 36.
[78] Z. Poniatowski, Źródła do wczesnego chrześcijaństwa, dz. cyt., s. 74.
[79] Tamże, s. 114, przyp. 26.
[80] F.F. Bruce, Wiarygodność pism Nowego Testamentu, dz. cyt., s. 21-22.
[81] Por. J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, dz. cyt., s. 32n; por. też: Wstęp ogólny do Pisma świętego, Poznań – Warszawa 1986, s. 162, 175-178.