Bóg Miłosierny w Starym Testamencie?

3. Terminologia starotestamentalna.

Przy omawianiu starotestamentalnej terminologii słowa miłosierdzie trzeba brać pod uwagę nie tylko język hebrajski, lecz także i grecki, w którym to języku zostały napisane niektóre księgi Starego Testamentu / Mądrości, 2 Machabejska /. Język hebrajski posiada wiele różnych terminów obejmujących większy lub mniejszy fragment obszaru pojęciowego wyznaczanego przez słowo miłosierdzie. W języku greckim tych terminów jest mniej, za to ich zakres semantyczny jest szerszy. W zawiązku z tym kilka wyrazów hebrajskich może być tłumaczonych przez jeden grecki^[28].

a) Określenia w języku hebrajskim.

Omawianie hebrajskich terminów związanych ze słowem miłosierdzie należy rozpocząć od pojęć najszerszych i pierwszoplanowych. są nimi: hesed i rahămim.

ר ס ת / hesed /

Występuje 245 razy w księgach Starego Testamentu np. „Teraz zaś niech Pan wam okaże miłosierdzie / hesed / i wierność” (2 Sm 2, 6a), „Wszystkie ścieżki Pana – to łaskawość / hesed / i wierność” (Ps 25, 10a zob. też Wj 34, 6 – 7; Lb 14, 8; Iż 63, 9 i in.). Najczęściej, bo aż 127 razy spotykamy się z tym terminem w Księdze Psalmów^[29]. Słowo hesed odnosi się do trzech dziedzin: do czynu, do charakteru wspólnotowego i do trwałości. Oznacza nie tylko ludzkie przekonania, lecz również czyn płynący z tych przekonań. Nie jest więc określeniem jedynie czysto teoretycznych, duchowych czy uczuciowych relacji międzyludzkich, lecz zakłada także czynną, wzajemną pomoc, konkretną i wierną. Jest opowiedzeniem się za człowiekiem dotkniętym przez nędze lub nieszczęście. Jest okazaniem drugiemu człowiekowi przyjaźni. Termin ten możemy tłumaczyć jako łaskawość, życzliwość, cześć, przyjacielskość, miłosierdzie. Ci więcej, jest to łaskawość czy miłosierdzie, na które się nie zasłużyło, którego nie można się było spodziewać. Jest czymś, co ma swoją podstawę jedynie w wielkodusznej gotowości okazania pomocy drugiemu człowiekowi.

W odniesieniu do charakteru wspólnotowego hesed oznacza zbiór obowiązków ciążących na kimś, kto związany jest z innymi osobami przez pokrewieństwo, przyjaźń czy przymierze, a także relację przyjaźni, miłości i miłosierdzia, której podstawą jest wewnętrzne zobowiązanie.
Słowo hesed ma także odniesienie do Boga. Wyraża się wtedy jako czyn pomocy, zbawienia, sprawiedliwości i wybawienia. Jest przeciwieństwem gniewu Bożego gdyż oznacza również Boże zmiłowanie. Z pojęciem hesed wiąże się pojmowanie przymierza przez Izraelitów: „łaskawość Jahwe stała się treścią Jego przymierza”^[30]. Termin hesed jest pełną miłosierdzia dobrocią Jahwe i stanowi w Starym Testamencie jeden z najważniejszych atrybutów Bożych. Jest to dominujące uczucie, jakie żywi Bóg do swego narodu. Kiedy Izraelici łamali Przymierze z Bogiem, słowo hesed nabierało nowego znaczenia i wyrażało wtedy „miłość Bożą wypływającą z Przymierza i przypominającą ustawicznie o zobowiązaniach wobec narodu”^[31]. Termin hesed zawiera jak gdyby cechy męskie, ze względu na zawartą w nim ideę wierności samemu sobie. Cechy żeńskie natomiast posiada inny termin hebrajski związany z pojęciem miłosierdzia: rahǎmim.

ם י מ ת ב / rahǎmim /

Jeśli to liczba mnoga od ם ת ר / rehem / - wnętrzności matki, łono matczyne. Słowo rahǎmim oznacza wnętrzności jako siedzibę delikatnych uczuć, a także litość, zmiłowanie, serce. Występuje, podobnie jak hesed bardzo często w Piśmie Świętym Starego Testamentu: „a serce / w rahǎme / nieprawych okrutne” (Prz 12, 10b), „A Bóg Wszechmogący niechaj sprawi, a by ów człowiek zlitował się / rahǎmim / nad wami i puścił wolno waszego brata oraz Beniamina” (Rdz 43, 14; zob. też Iz 63, 15; Jr 31, 20; Za 1, 16 i in.) ^[32].

Pojęciu rahǎmim przypisuje się cechy matczyne gdyż uwydatnia ono łączność, która istnieje miedzy matka i jej dzieckiem, całkowicie darmową, niezasłużoną. „Wyraża przymus serca, czyli konieczność kochania dziecka, z czego rodzi się jednocześnie dobroć i tkliwość, cierpliwość i wyrozumiałość, równoznaczna z gotowością przebaczania”^[33].

Jednakże termin ten, chociaż ma zabarwienie uczuciowe, wyraża się, podobnie jak hesed w konkretnych czynach^[34]. Inne określenia terminu rahǎmim to: „czynna litość”, / dlatego, że łączy się z wyrazem hēn – łaska /^[35], „miłosierdzie powstrzymuje gniew i surową karę”^[36].

Pokrewnym ze słowem rahǎmim jest przymiotnik rahûm – „łaskawy, miłosierny”, łączący się zwykle z terminem hannûn^[37].

Oprócz tych dwóch głównych terminów związanych z miłosierdziem hesed i rahǎmim, w Starym Testamencie występują jeszcze inne, rzadziej stosowane. Są nimi:

ך נ ת / hānan /

Jest to 3 os. l. poj. r. m. od czasownika oznaczającego pochylać się, być łaskawym, litować się nad kimś. Może wyrażać litość człowieka: „Zlitujcie się / hānannuni /, przyjaciele, zlitujcie / hānnuni /” (Hi 19, 21a; zob. też Prz 14, 31 i in.), a także litość Boga: I jeżeliby się on żalił przede Mną, usłyszę go, bo jestem litościwy / hannûn /” (Wj 22, 26b; zob. też Rdz 33, 11; PS 59, 6 i in.)^[38].

Termin hānan jest ogólniejszy niż hesed czy rahămim, wyraża, bowiem okazywanie łaski polegające na stałym, wielkodusznym, życzliwym i łaskawym usposobieniu ^[39].

Od słowa hānan wywodzą się zwroty: hŏnn^eni / zlituj się nade mną / i hŏnn^enû / zlituj się nad nami /, którymi często posługiwali się Izraelici w swych modlitwach. Wezwania te najczęściej występują w Księdze Psalmów – ok. 30 razy ^[40]. Od hānan pochodzi również imię Chananiasz / h^anan^ejāh / oznaczające „Jahwe okazał łaskę” ^[41].

ך ת / hēn /

Rzeczownik oznaczający przychylność, łaskawość, życzliwość, łaskę” „/ Tylko / Noego Pan darzył życzliwością / hēn /” (Rdz 6, 8; zob. też Wj 33, 12; Koh 9, 11 i in.). Słowo hēn może oznaczać także wdzięk jakiejś osoby ^[42]. Termin ten wyraża również „ideę ukierunkowaną ku drugiemu”^[43], miłosierdzie pochylające się nad nędzą” oraz łaskę Jahwe opierającą się na upodobaniu, niezależną od żadnych zobowiązań. Motywem tej łaski jest spontaniczna miłość do Izraela ^[44].

ך ו ב ת / hannûn /

Przymiotnik ten możemy przetłumaczyć jako miłosierny, łaskawy. Tylko jeden raz w Starym Testamencie odnosi się do człowieka: „Wschodzi w ciemności jak światło dla prawych, łagodny / hannûn /, miłosierny i sprawiedliwy” (PS 112, 4). Poza tym przypadkiem zawsze dotyczy Boga np. „Jahwe, Jahwe, Bóg miłosierny i litościwy / wehannûn /, cierpliwy, bogaty w łaskę i wierność” (Wj 34, 6b; zob. też 2Krn 30, 9; Ps 116, 5 i in.). Słowo hannûn jest jednym z określeń dobroci Bożej. Terminu tego używa się także do oznaczenia skłonności danej osoby do czynienia dobrze tym, którzy tego potrzebują ^[45].

ת ס ת / hāsāh /

Jest to 3 os. l. poj. r. m. od czasownika: litować się nad kimś, zmiłować się, np. „Zmiłuje się / jāhos / nad nędzarzem i biedakiem i ocali życie ubogich” (PS 72, 13; zob. też Jr 21, 7; Jon 4, 10 i in.) lub oszczędzać kogoś np. „Przepuść / hûsāh /, Panie, ludowi Twojemu i nie daj dziedzictwa swego na pohańbienie, aby poganie nie zapanowali nad nami” (Jl 2, 17b, zob. też 1Sm 24, 11; Jr 13, 14 i in.) ^[46].

ל מ ת / hāmal /

3 os. l. poj. r. m. od czasownika: mieć litość, współczucie, np. „Któż / bowiem / ma litość / mî jahmol / nad tobą Jerozolimo? Kto współczuje tobie?” (Jr 15, 5; zob. też Wj 2, 6 i in.) oraz oszczędzać np. „Saul i lud ulitowali się / wajjahmol / jednak nad Agagiem i nad dobytkiem trzody i bydła” (1 Sm 15, 9; zob. też Pwt 13, 9; 1 Sm 15, 3. 15 i in.) ^[47].
Słowo ulitował się w powyższym cytacie, biorąc pod uwagę cały kontekst 15 rozdziału 1 Księgi Samuela, wyraża ideę oszczędzania, nie wymierzania kary.
W odniesieniu do Boga spotykamy się też w Starym Testamencie z takimi określeniami jak: ‘erek ‘apajim – wspaniałomyślny, cierpliwy, łagodny (zob. Wj 35, 6; Lb 14, 18; Ps 86, 15); rab – hesed – bogaty w życzliwość, ogromnej łaskawości; niham ‘al. – hārā ‘āh – lituje się nad ludzkim nieszczęściem ^[48]; ‘āhab – miłować i tôb – dobroć ^[49].

[28] Pytel, Zakorzenienie, s. 12.
[29] Jerzy Chmiel, Starotestamentalna semantyka miłosierdzia w encyklice „Dives in misericordia”, w: DM. Tekst i kom. s. 77.
[30] H. J. Zobel, hesed w: TWAT, t. III, kol. 56 – 68.
[31] Stachowiak, Jeremiasz, s. 120.
[32] Gesenius, s. 757.
[33] Pytel, Zakorzenienie, s. 11.
[34] J. Cambier, Xavier Leon – Dufour, Miłosierdzie, w: STB, s. 479.
[35] Łach, Wyjścia, s. 76.
[36] Stachowiak, Jeremiasz, s. 76.
[37] S. Potocki, Księga Donasza, w: Księgi Proroków Mniejszych, Poznań 1968, t. I, s. 336.
[38] Gesenius, s. 757.
[39] DM. Tekst i kom., przypis 52, s. 15.
[40] Łach, Wstęp, s. 600.
[41] Stachowiak, Jeremiasz, s. 314.
[42] Gesenius, s. 243.
[43] Pytel, Zakorzenienie, s. 9.
[44] Stachowiak, Jeremiasz, s. 340.
[45] Łach, Wyjścia, s. 76.
[46] Gesenius, s. 218.
[47] Tamże, s. 240.
[48] S. Potocki, dz. cyt., s. 336.
[49] Łach, Wstęp, s. 599.