Bóg Miłosierny w Starym Testamencie?

5. Przedmiot i przejawy miłosierdzia Bożego.

Wszystko, co istnieje pochodzi od Boga. On jest Stwórcą wszystkiego, a każde Jego stworzenie jest dobre (zob. Rdz 1). Nic więc dziwnego, że Bóg troszczy się o całe stworzenie: "Pan jest dobry dla wszystkich i Jego miłosierdzie ogarnia wszystkie Jego dzieła" (Ps 145, 9; zob. też Wj 23, 12; Ps 104), troszczy się o każdego człowieka: "Miłosierdzie człowieka - nad jego bliźnim, a miłosierdzie Pana - nad całą ludzkością" (Syr 18,13a) i jest miłosierny w rządach nad wszystkim (zob. Mdr 15,1).

Wyrazem miłosierdzia Boga względem całego stworzenia było przymierze zawarte z Noem. Bóg ulitował się nad wszystkim co żyje i złożył obietnicę, że już nigdy nie ześle potopu aby zgładzić istoty żyjące i wyniszczyć ziemię (zob. Rdz 8, 21; 9, 8-17). Zawierając przymierze z Abrahamem, oprócz szczególnego wybrania jego potomstwa, Bóg obiecał tez błogosławieństwo dla wszystkich ludzi: "Przez ciebie będą otrzymywały błogosławieństwo wszystkie ludy" (Rdz 12, 3b; zob. też Syr 44, 21). Także w Przymierzu na Synaju niektórzy dopatrują się akcentów uniwersalistycznych. Suzanne de Dietrich pisze, że 70 starszych Izraela (zob. Wj 24, 9) oznacza wszystkie narody, które otrzymują tutaj obietnice zbawienia^[64]. Wśród ksiąg prorockich miłosierdzie Boga względem wszystkich narodów najmocniej przedstawia Księga Jonasza^[65]. Opisane w niej jest ocalenie Niniwy od zagłady (Jon 3, 10; 4, 10-11).

O tym, że Bóg okazuje swoja łaskawość wszystkim narodom mówi też jeden z Psalmów: "Alleluja. Chwalcie Pana wszystkie narody, wysławiajcie Go, wszystkie ludy, bo łaskawość nad nami potężna, a wierność Pańska trwa na wieki" (Ps 117). Bóg, chociaż karze narody to później lituje się nad nimi i okazuje im swoje miłosierdzie: "Lecz gdy ich już wyrwę, ogarnie mnie znów litość nad nimi i przyprowadzę każdego z nich do jego dziedzictwa i każdego z nich do jego kraju" (Jr 12, 15). Bóg karze narody, aby je skłonić do nawrócenia, a nie aby je wyniszczyć. Dzieje się tak na przykład w przypadku Egipcjan i Kananejczyków, którym Bóg okazuje swa litość i łaskawość mimo ich nieprawości (zob. Mdr 11, 15-12, 18).

Między wieloma narodami był jednak jeden, wybrany przez Boga i w sposób szczególny doświadczający Jego miłosierdzia. Naród, o którym mówiono: "Ty, bowiem jesteś narodem poświęconym Panu, Bogu twojemu. Ciebie wybrał Pan, Bóg twój, byś spośród wszystkich narodów, które są na powierzchni ziemi, był ludem będącym jego szczególną własnością" (Pwt 7, 6; zob. też Pwt 4, 32-38). Tym narodem, który doświadczył owego wyjątkowego i niespotykanego wcześniej wybrania był Izrael. Cała historia potomków Abrahama ukazuje nieustanne miłosierdzie Boga względem Narodu Wybranego. Bóg litując się nad swoim ludem wyprowadził go z niewoli egipskiej i darował Ziemię Obiecaną (zob. Wj 2, 23-25; 3, 7-10). Wyrazem miłosierdzia Bożego dla Izraelitów było również zawarcie Przymierza na górze Synaj. Tam właśnie, poprzez Dekalog w pełni Bóg dokonał aktu wybrania Izraela^[66]. Treść Przymierza, w którym najpełniej objawiło się miłosierdzie Boga ogólnie oddaje zwięzła formuła: "I wezmę sobie was za mój lud i będę wam Bogiem" (Wj 6, 7a; zob. też Kpł 26, 12)^[67].

Fakt wybrania stanowił dla Narodu Wybranego niejako gwarancję, że Bóg go nie opuści i nie cofnie swego miłosierdzia: "gdyż Bogiem miłosiernym jest pan, Bóg wasz, nie opuści was, nie zgładzi i nie zapomni o przymierzu, które poprzysiągł waszym przodkom" (Pwt 4, 41). Co więcej, miłość Boga do narodu izraelskiego jest tak wielka, że mówi On: "Ilekroć bowiem zwracam się przeciw niemu, nieustannie go wspominam. Dlatego się skłaniają ku niemu moje wnętrzności; muszę mu okazać miłosierdzie - wyrocznia Pana" (Jr 31,20b). Potwierdzeniem tych słów jest cała historia Izraela. W Starym Testamencie spotykamy wiele tekstów, w których natchnieni autorzy przedstawiają odstępstwa i niewierność swego ludu oraz miłosierdzie Boga, który pozostaje wierny swym obietnicom. Opiekę Boga nad występnym Izraelem ukazuje Hymn Mojżesza (zob. Pwt 32, 1-44) oraz wypowiedź lewitów, zawarta w Księdze Nehemiasza (Ne 9, 5-31). Litość Boga nad grzesznym narodem izraelskim, ciemiężonym i prześladowanym przez wrogów, przedstawia także Księga Sędziów (zob. Sdz 2, 16-19 i in.). Zdarzało się też, że Bóg po grzechach i odstępstwach Izraela zapłonął gniewem i zsyłał na swój lud kary i cierpienia. Nie świadczyło to jednak o wygaśnięciu Przymierza czy braku miłosierdzia. Kary bowiem miały na celu uchronienie Izraelitów od bałwochwalstwa i uratowanie od całkowitej zagłady.

Groźby i zapowiedzi kar dla Narodu Wybranego są straszne: "Rzucę się na nich jak niedźwiedzica, kiedy straci młode, rozerwę powlokę ich serca, ciała ich pożrą psy, a dziki zwierz rozerwie na strzępy. Wyniszczę Ciebie, Izraelu, i kto przyjdzie ci z pomocą?" (Oz 13, 8-9). "Biada ci narodzie grzeszny, ludu obciążony nieprawością, plemię zbójeckie, dzieci wyrodne! Opuścili Pana, wzgardzili Świętym Izraela, odwrócili się wstecz. Gdzie was jeszcze uderzyć, skoro mnożycie przestępstwa" (Iz 1, 4-5a). Jednakże równocześnie Bóg zapowiada, że okaże miłosierdzie Izraelowi: "Dlatego tak mówi Pan Bóg: Teraz odwrócę los Jakuba i zmiłuję się nad całym domem Izraela, i zatroszczę się o moje święte imię" (Ez 39, 25); "To mówi Pan: Oto przywrócę do poprzedniego stanu namioty Jakuba i okażę miłosierdzie nad jego siedzibami" (Jr 30, 18a; zob. też Ba 5, 9; Iz 49, 8-26).

Szczytem tych obietnic, które otrzymał Izrael są zapowiedzi przyjścia Zbawiciela. Będzie On sądził ludy sprawiedliwie, otaczał opieką biednych i uciśnionych, wyzwoli od krzywd i ucisku, zaprowadzi pokój na ziemi, a Jego panowanie będzie wieczne i nieograniczone (zob. Ps 72). Obietnice mesjańskie skierowane SA do wszystkich ludzi, a więc szczególne wybranie Izraela przez Boga nie oznacza jednoczesnego odrzucenia pogan. W planach Bożych Izrael jest narzędziem zbawienia^[68] i ma przygotować drogi dla odkupienia świata^[69]. Wybranie narodu izraelskiego nie dokonało się ze względu na jakieś szczególne zasługi. Izrael nie był nadzwyczajnym narodem i niczym się spośród innych narodów nie wyróżniał. Naród Wybrany zawdzięczał swoja szczególną pozycję jedynie miłości Boga: "Pan wybrał was i znalazł upodobanie w was nie dlatego, że liczebnie przewyższacie wszystkie narody, gdyż ze wszystkich narodów jesteście najmniejszymi, lecz ponieważ Pan was umiłował i chce dochować przysięgi danej waszym przodkom" (Pwt 7, 7-8a; zob. też Jr 31, 3 i in.).

Miłość i miłosierdzie Boga względem Izraela często przedstawiane było w Starym Testamencie za pomocą:

• idei ojcostwa - "Jak się lituje ojciec nad synami, tak Pan się lituje nad tymi, co się Go boją" (Ps 103, 13), "Oto wyszli z płaczem, lecz wśród pociech ich przyprowadzę. Przywiodę ich do strumienia wody równą drogą - nie potkną się na niej. Jestem bowiem ojcem dla Izraela, a Efraim jest moim / synem / pierworodnym" (Jr 31, 9; zob. też 2 Sm 7, 14; Ps 68, 6 i in.).


• idei macierzyństwa - "Jak kogo pociesza własna matka, tak Ja was pocieszać będę; w Jerozolimie doznacie pociechy" (Iz 66, 13; zob. też Iz 49, 13-15; Oz 11, 8-9).


• idei małżeństwa - "Nie będą więcej mówić o tobie 'Porzucona', o krainie Twej już nie powiedzą 'Spustoszona'. Raczej cię nazwą 'Moje / w niej / upodobanie', a krainę twoją 'Poślubiona'. Albowiem spodobałaś się Panu i twoja kraina otrzyma męża. Bo jak młodzieniec poślubia dziewicę, tak twój Budowniczy ciebie poślubi" (Iz 62, 4-5a; zob. też Oz 1-3; Ez 16)^[70].


• W księgach Starego Testamentu widzimy, że Bóg okazywał swoje miłosierdzie nie tylko całej ludzkości czy Narodowi Wybranemu, lecz także pojedynczym ludziom. Nie sposób wymienić ich tutaj wszystkich, dlatego też ograniczymy się tylko do tych najbardziej znanych. Już w Księdze Rodzaju widzimy jak Bóg lituje się nad Hagar, niewolnica Abrahama, która wraz z synem Izraelem została wygnana i błąkała się po pustyni (zob. Rdz 21, 14-21). Bóg ukazuje swoje miłosierdzie również Annie, wysłuchując jej błagań i obdarzając ja upragnionym synem (zob. 1 Sm 1, 1-19). Miłosierdzia doświadczył także Ezechiasz, którego Bóg uzdrowił, gdy ten był śmiertelnie chory (zob. 2 Krl 20, 1-11) oraz Sara, wyzwolona od złego ducha Asmodeusza i Tobiasz, który odzyskał wzrok (zob. Tb 3, 7-17; 8, 15-17; 11, 13-15b). Bóg okazał miłosierdzie także Hiobowi, wyzwalając go od cierpień i obdarzając swoimi łaskami (zob. Hi 42, 10-17).
  
  Innymi przykładami miłosierdzia Bożego są: ocalenie Daniela w jaskini lwów (zob. Dn 6, 23), uratowanie trzech młodzieńców w piecu ognistym (zob. Dn 3, 42-49) oraz Zuzanny, fałszywie oskarżonej i skazanej na śmierć (zob. Dn 13, 42-45). W Księdze Mądrości Stracha również znajdujemy opisy miłosierdzia Bożego względem wybranych ludzi (zob. Syr 44, 1-50, 21). Bóg w sposób szczególny okazywał miłosierdzie ludziom najbardziej potrzebującym pomocy, zwłaszcza ubogim, sierotom i wdowom. Mówi o tym wiele tekstów Starego testamentu: "Daje prawo uciśnionym, i daje chleb głodnym. Pan uwalnia jeńców, Pan przywraca wzrok niewidomym, pan podnosi pochylonych, pan miłuje sprawiedliwych. Pan strzeże przechodniów, chroni sierotę i wdowę" (Ps 146, 7-9b; zob. też Syr 35, 11-24; Pwt 10, 18 i in.).
  Jednakże każdy Izraelita mógł zwrócić się do Boga z prośbą lub błaganiem o ratunek widząc, że zostanie wysłuchany: "Jeśli weźmiesz w zastaw płaszcz twego bliźniego, winieneś mu go oddać przed zachodem słońca / ... /. I jeśliby się on żalił przede Mną, usłyszę go, bo jestem litościwy" (Wj 22, 25. 26b).
  
  Bóg okazywał ludziom swoją łaskę w różnorakich sytuacjach i potrzebach. Przedstawiając niektóre z wielu przejawów Bożego miłosierdzia oprzemy się w zasadniczej mierze na Księdze Psalmów. Uczynimy tak dlatego, ponieważ ze 150 Psalmów w Psałterzu niemal 100 mówi wprost o miłosierdziu Bożym. Ponadto "Księga Psalmów, jak żadna inna księga Starego i Nowego Testamentu, obraca się wokoło tajemnicy miłosierdzia Bożego"^[71].
  
  Miłosierdzie Boże było obecne w każdej dziedzinie życia Izraelity i objawiało się jako:
  
  - odpuszczenie win (zob. Ps 32; 51; 130 i in.)
  - błogosławieństwo (zob. Pwt 7, 13-15; 28, 1-14)
  - uzdrowienie upadłych na duchu (zob. Ps 147, 3)
  - pocieszenie (zob. Ps 86, 17; 119, 49-52)
  - pouczenie o przykazaniach (zob. Ps 119)
  - obfite plony ziemi (zob. Ps 107, 33-38; Pwt 7, 13-15; 28, 1-14)
  - uleczenie chorych (zob. Ps 41; 103; 107, 17-20)
  - obdarzenie szczęśliwą starością (zob. Ps 71)
  - ratunek od wrogów (zob. Ps 6; 69; 118 i in.)
  - opieka i pomoc (zob. Ps 90; 91; Rdz 24, 12.27 i in.)
  - zachowanie przy życiu (zob. Rdz 19, 19-22; Ps 30; 86, 13)
  - ocalenie od głodu i pragnienia (zob. Ps 107, 5-9)
  - ochrona podróżujących po morzu (zob. Ps 107, 23-31)
  - obdarzenie potomstwem (zob. Pwt 7, 13-15, 28, 1-14)
   

  ---

  
  
  [64] Suzanne de Dietrich, Boży plan zbawienia, Warszawa 1970, s. 49.
  [65] Teofil Herrmann, Rozwój idei miłości i miłosierdzia w Piśmie Świętym, w: Miłość miłosierna, red. Jan Śrucina, Wrocław 1985, s. 152.
  [66] Rad, s. 156-157.
  [67] Stanisław Grzybek, Miłosierdzie Boże w Starym Testamencie, w: DM. Tekst i kom., s. 85.
  [68] S. de Dietrich, dz. cyt., s. 47.
  [69] Jacek Woroniecki, Tajemnica miłosierdzia Bożego, Kraków 1948, s. 12.
  [70] Leonard Stopnicki, Miłosierdzie Boże w świetle Pisma Świętego i nasza na nie odpowiedź w: „…Bo jego miłosierdzie na wieki” (Ps 135), red. T. Bielski, Poznań – Warszawa 1972, s. 24.
  [71] J. Woroniecki, dz. cyt., s. 15-16.