Słownictwo i frazeologia biblijna

Wyrazy i związki frazeologiczne (frazemy) przejęte z Biblii; występują w języku polskim nie tylko w zastosowaniu do życia religijnego, lecz także w sytuacjach nie związanych z nim, co świadczy o sile oddziaływania Biblii na stosunki międzyludzkie i o częstych kontaktach z jej tekstem.
Zapożyczone wyrazy to najczęściej imiona własne, które przyjęły funkcje nazw pospolitych, oraz utworzone od nich wyrazy pochodne (derywaty); np. imię Cham posłużyło do utworzenia rzeczownika pospolitego cham w znaczeniu człowiek niegrzeczny, nieokrzesany, gbur i takich derywatów, jak chamidło, chamuś, chamstwo itd.

Zapożyczone związki frazeologiczne występują jako:
1° wyrażenia, czyli połączenia wyrazowe nie mające w swoim składzie form czasownikowych, np. jak w raju, niebieski ptaszek, uczony w piśmie itp.;
2° zwroty, czyli połączenia nie ustalonych, wymiennych form czasownikowych z innymi częściami mowy, np. zaczynać od Adama i Ewy, wołać o pomstę do nieba, rzucać perły między wieprze itp. (zamiast bezokoliczników zaczynać, wołać oraz rzucać można tu użyć innych form czasownika);
3° frazy, czyli całe zdania lub ich równoważniki w ustalonym, niezmiennym ich składzie (najczęściej przysłowia i wypowiedzenia o charakterze gnomicznym), np. Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada, Jakie drzewo, taki owoc. Mąż i żona jedno ciało; zostały one przejęte z Biblii, najczęściej w przekładzie J. Wujka, w postaci nie zmienionej lub sparafrazowanej; niektóre z nich są tworami oryginalnymi, oparte są jednak na różnych elementach treściowych Biblii (osoby, miejsca, zdarzenia, idee).


1. Sporo jest zapożyczeń ze ST, zwł. z Rdz; opis stworzenia świata i pierwszych ludzi (Rdz 1-4) dostarczył następujących wyrazów i frazemów zaczynać od Adama i Ewy - zaczynać niepotrzebnie od początku, od spraw dobrze znanych (np. opowiadanie); żartobliwe w stroju Adama, w stroju adamowym - nago (o mężczyźnie) i w stroju Ewy — nago (o kobiecie); nagi (goły) jak go Pan Bóg stworzył; żartobliwie listek figowy — ubiór zbyt skąpy; eden, raj, raj ziemski, raj na ziemi, rajskie życie, jak w raju itp.; rada by dusza do raju (ale grzechy nie puszczają), także baj, baju, będziesz w raju! — gdy ktoś opowiada o czymś nieprawdopodobnym; owoc zakazany, kusić jak wąż; pracować w pocie czoła itd. Z historii Kaina i Abla oraz dalszych potomków Adama (Rdz 4-5) spopularyzowały się przelać, (wylać) krew bratnią, wołać o pomstę do nieba (Rdz 4,10), matuzal albo matuzalem oraz lata matuzalowe (Rdz 5,25-27). Z potopu, historii Noego i jego potomków (Rdz 6-11) przyjęły się przedpotopowy — bardzo stary (np. dowcip), jeszcze przed potopem — bardzo dawno, gołąbek pokoju oraz gałązka oliwna (Rdz 8,8-12), cham, chamuś, chamidło, chamstwo, chamski oraz schamieć, żartobliwie nemrod — zapalony, zagorzały myśliwy, a także wprawny strzelec (Rdz 10,8-9), wieża Babel — zbiorowisko ludzi mówiących różnymi językami oraz zamieszanie, zamęt (Rdz 11,1-9) itd. Z historii Sodomy i Gomory (Rdz 18 i 19) upowszechniły się sodoma i gomora — wielkie zamieszanie, awantura i rozpusta, grzech sodomski; stanąć jak słup (soli) i obrócić się (zamienić się) w słup soli — znieruchomieć z przerażenia lub zdumienia (Rdz 19,26). Zdarzenie między synami Izaaka dało frazem sprzedać (coś) za miskę soczewicy — wyzbyć się lekkomyślnie swoich praw, łatwo z czegoś zrezygnować, niewiele w zamian zyskując. Z historii Józefa czysty (niewinny) jak biblijny Józef oraz dawne putyfarowa lub żona putyfara — kobieta zamężna uwodząca młodzieńca (Rdz 39), lata chude i lata tłuste (Rdz 41), beniaminek — ulubieniec (rodziny, klasy w szkole itp.).
Z innych ksiąg Pięcioksięgu pochodzą frazemy niewola egipska — uciążliwa zależność od kogoś i wywieść (kogoś) z niewoli egipskiej — wyprowadzić z sytuacji bez wyjścia (Wj 1), kraina (ziemia) mlekiem i miodem płynąca (np. Wj 3,8; 13,5; Kpł 20,24; Lb 13,28), plaga egipska, plagi egipskie (Wj 7,14-11,10), ciemności egipskie (Wj 10,21-22), manna z nieba, manna niebieska lub boża — dobro uzyskane niespodzianie, manna (komuś) spada z nieba, żyć manną bożą albo niebieską — utrzymywać się nie wiadomo z czego (Wj 16; Pwt 8,16; Joz 6; w NT np. J 6,31), kozioł ofiarny, być kozłem ofiarnym (np. Kpł 10,16; 23,19; Lb 7,22), ziemia obiecana — miejsce najbardziej upragnione (Lb 33, 51 i passim), strzec jak źrenicy oka lub jak oka w głowie (Pwt 32,10; Joz 6).
Zapożyczeń z reszty ksiąg ST jest mniej: przezwisko trąba jerychońska (Joz 6; trąby zrobione były z baranich rogów), chodzić krętymi drogami lub ścieżkami (Sdz 5,6), Dawid i Goliat - o 2 mężczyznach znacznie różniących się wzrostem i siłą oraz goliat - olbrzym (1 Sm 17), zajechać (komuś) pod piąte (siódme) żebro — dotknąć do żywego, bardzo dokuczyć (2 Sm 3,27; 4,6), zawieszony między niebem a ziemią (2 Sm 18,9), salomonowa mądrość, sąd (wyrok) salomonowy, mądry jak Salomon i żartobliwie mądry jak salomonowe portki (gacie), z pustego (próżnego) i Salomon nie naleje (np. 3 Krl 1-11; 2 Krn 1-9; także w NT np. Mt 12,42; Łk 11,31), haman - stworzenie (koń, krowa) wielkie, ciężkie, niezgrabne i olbrzym, Job — człowiek szczególnie przez los dotknięty, hiobowe łzy, hiobowa wieść (wiadomość) - wiadomość o przerażającym wypadku (Job 1,14-19), przysłowie Kto pod kim dolki kopie, sam w nie wpada (por. Ps 7,16; 9,16; 56[57],7; Prz 26,27; Koh 10,8), miecz obosieczny (Prz 5,4), przysłowie Kogo Pan Bóg kocha, temu krzyżyki zsyła (parafraza myśli z Prz 3,12), marność nad marnościami i wszystko marność (Koh passim), wszystkie rzeki idą do morza (Koh 1,7), kamień obrazy (Iz 8,14), kamień węgielny (Iz 28,16), człowiek o miedzianym czole — człowiek bezwstydny, bezczelny (Iz 48,4), spać snem wiecznym lub wiekuistym (Jr 51,39), rozpędzić na cztery wiatry (Ez 17,21), kolos (olbrzym, posąg) na (o) glinianych nogach (Dn 2,31-34), Mane-Tekel-Fares - znak złowróżebny (Dn 5,25-28), uczta Baltazara — uczta, po której ma nastąpić nieszczęście (Dn 5), cnotliwa Zuzanna oraz Zuzanna i starcy — o młodej kobiecie zdobywanej przez znacznie od niej starszych mężczyzn (Dn 13).
Część tego starotestamentalnego materiału językowego przejęto za pośrednictwem NT, np. mąż i żona jedno ciało (Rdz 2,24; Mt 19,5; Mk 10,8; 1 Kor 6,16; Ef 5,31), miłuj bliźniego swego jak siebie samego (Kpł 19,18; Mt 22,39; Mk 12,31-32), nie samym chlebem żyje człowiek (Pwt 8,3; Mt 4,4; Łk 4,4), głos wołającego na puszczy (Iz 40,3; Mt 3,3; Mk 1,3; Łk 3,4; J 1,23).


2. Z ksiąg NT najwięcej wyrazów i połączeń frazeologicznych dostarczyła Ewangelia Mateusza, mniej Łukasza, najmniej Marka i Jana; niektóre z nich są powtórzone w Dz, Listach Pawła Apostoła i Ap.

Ze sformułowań ewangelistów pochodzą następujące powiedzenia nikt nie jest prorokiem we własnej ojczyźnie (Mt 13,57; Mk 6,4; Łk 4,24; J 4,44), żartobliwie ty koniu Pana Jezusa! -Ty ośle! (Mt 21, Mk 11, Łk 19, J 12); faryzeusz - człowiek obłudny, świętoszek, hipokryta; faryzeuszostwo, faryzeizm, faryzeuszowski; judasz — obłudnik, zdrajca oraz otwór w drzwiach (najczęściej więziennych) do podglądania; judaszowski pocałunek - zdradziecki pocałunek; judaszowska zapłata, judaszowski grosz, judaszowskie srebrniki, judaszowskie pieniądze, judzić, podjudzić i podjudzać; zaprzeć się jak Piotr Chrystusa (Mt 26,34-35.69-75; Mk 14,30-31.66-72; Łk 22,34.54-62; J 13,38; 18,16-18.25-27); brać (nosić) swój krzyż — podejmować, znosić swoje trudne i przykre obowiązki, znosić cierpliwie przeciwności losu (Mt 10, 38 i 16,24; Mk 8,34 i 10,21; Łk 9,23 i 14,27; J 19,17); golgota — męka, męczarnie, zwłaszcza duchowe (Mt 27,33; Mk 15,22; Łk 23,33; J 27,33); wyglądać jak z krzyża zdjęty.