III Niedziela Adwentu - rok B

Tekst i komentarz z Komentarza Żydowskiego do Nowego Testamentu. David H. Stern. Oficyna Wydawnicza Vocatio. Warszawa 2004 

DRUGIE CZYTANIE

Zawsze bądźcie radośni. Módlcie się regularnie. We wszystkim składajcie dzięki, bo tego właśnie oczekuje Bóg od was, tych, którzy są zjednoczeni z Mesjaszem Jeszuą. Nie gaście Ducha, nie gardźcie natchnionym orędziem. Tylko wszystko sprawdzajcie - trzymajcie się tego, co dobre, ale unikajcie zła we wszelkiej postaci. Niech Bóg szalomu uczyni was w pełni świętymi - niech cały wasz duch, dusza i ciałc zachowają się bez zarzutu na przyjście naszego Pana Jeszui Mesjasza. Wierny jest Ten który was wzywa, i uczyni to.

(1 Tes 5,16-24)

17. Módlcie się regularnie. KJV ma: „Módlcie się bez ustanku" (polskie przekłady: „bez przestanku", „nieustannie"), ale takie tłumaczenie kojarzy się z modlitwą bezmyślną, w rodzaju recytowania hinduistycznej mantry. Nie coś takiego miał Sza'ul na myśli (por. Mt 6,7-8). Chciałby, aby wierzący uczynili z modlitwy swój regularny zwyczaj, tak jak było to zwyczajem jego własnym (3,10zK) oraz generalnie Żydów.

19-21. W świetle aktualnych sporów co do ruchu charyzmatycznego (zob. 1 Kor 12,8-10K) fragment ten, podobnie jak 1 Koryntian 12-14, zaleca obranie wyważonego kursu, przesłań prorockich nie należy z definicji odrzucać, trzeba je jednakże oceniać na podstawie Pisma i powinni je też oceniać inni prorocy (1 Kor 14,32-33zK).

23-24. Niech Bóg szalomu uczyni was w pełni świętymi. Por. ostatni werset Kaddiszu:

Niech Ten, który czyni pokój na wysokościach ['Ose szalom bimromaw, cyt. z Joba 33,5], uczyni pokój dla nas i dla całego Israela, i powie amen

Istotą pokoju jest nie tylko brak wojny, ale świętość, która oznacza życie skupione na Bogu i przez Niego kierowane.
To, czy człowiek składa się z trzech części - ducha, duszy i ciała - jak wskazuje ten werset i Żm 4,12, czy też dwóch części - ciała i duszy (Mt 10,28), wymiaru fizycznego i duchowego (1 Kor 5,3) itd. - nie ma takiego znaczenia jak to, żeby cały człowiek, cała „dusza żyjąca", „żywa istota" (Rodzaju 2,7), stał się święty. Doświadczą tego wierzący, bo Bóg jest wierny [... ] i uczyni to.

EWANGELIA

Był pewien człowiek posłany od Boga, któremu było na imię Jochanan.7 Przyszedł, aby być świadectwem, ażeby składać świadectwo o światłości, tak aby przez niego każdy mógł złożyć swą ufność w Bogu i być Mu wiernym.8 Nie on sam był tą światłością; nie - on przyszedł, aby świadczyć o światłości.
Oto świadectwo Jochanana. Kiedy Judejczycy wysłali kohanim i l`wi`im z Jeruszalaim, aby go spytali: „Kim jesteś?", mówił bardzo jasno i stwierdził wyraźnie: „Nie jestem Mesjaszem". „Kim więc jesteś? - pytali go. - Jesteś Elijahu?" „Nie, nie jestem" - odrzekł. „Jesteś tym »prorokiem«, którego oczekujemy?" „Nie" - odparł. Rzekli mu więc: „Kim
jesteś? Abyśmy mogli dać odpowiedź tym, którzy nas wysłali. Co masz o sobie do powiedzenia?". Odpowiedział słowami proroka Jesza'jahu:
„Jestem głosem kogoś wołającego:
»Na pustyni wyprostujcie drogę Adonai!«"
Wśród tych wysłanych byli też p'ruszim. Zapytali go: „Jeśli nie jesteś ani Mesjaszem, ani Elijahu, ani też »prorokiem«, to czemu zanurzasz ludzi?". Jochanan odrzekł im: „Ja zanurzam ludzi w wodzie, ale pośród was stoi ktoś, kogo nie znacie. On jest Tym, który idzie za mną - nie jestem nawet godzien rozwiązać Mu sandała!". Wszystko to działo się w Beit-Anii, na wschód od Jardenu, gdzie zanurzał Jochanan.

(J 1,6-8.19-28)

4-9. Jeszua jako prawdziwa światłość dla świata to główny wątek u Jochanana. Zob. 8,23zK.

6. Jochanan Zanurzyciel. Zob. Mt 3,1K.

19. Judejczycy.
Czy Nowy Testament jest antysemicki? Tutaj, w miejscu gdzie słowo Ioudaioi, użyte po raz pierwszy w Ewangelii Jochanana, przetłumaczyłem jako „Judejczycy" (nie zaś „Żydzi", jak to jest w większości przekładów), pójdziemy dalej niż w Mt 2,2K; 3,7K, 23.13K i Łk 23,3K i postaramy się dojść do sedna sprawy.
Zarzut zwykle pada taki, że Nowy Testament jako całość, Ewangelia Jochanana zaś w szczególności zawierają takie twierdzenia o Żydach, które nie tylko są negatywne, nieżyczliwe, mylące i fałszywe, ale i zostały przez ich autorów zamierzone po to, aby wywołać niechęć i nienawiść do Żydów zarówno w wymiarze grupy społecznej, jak i w wymiarze indywidualnym. Bo przecież - by użyć języka większości przekładów - czyż to nie Żydzi właśnie „prześladowali Jezusa" (J 5,16), „usiłowali tym bardziej Go zabić" (5,18), „szemrali przeciwko Niemu" (6,41), ponownie „mieli zamiar Go zabić" (7,1), podburzali lud, aby się Go bano (7,13; 19,38; 20,19), występowali przeciwko Niemu (8,22.48.52.57), „nie wierzyli" (9,18), „znowu porwali kamienie, aby Go ukamienować" (10,31; 11,8), twierdzili, że prawo żydowskie wymaga śmierci Jezusa (19,7) i wywierali na Piłata naciski polityczne, aby zgładzić Jezusa (19,14)? Jeśli to oskarżenie jest prawdziwe, to albo należy potępić chrześcijaństwo i judaizm mesjaniczny, albo też należy podważyć Boskie natchnienie Nowego Testamentu i jego wiarygodność jako podręcznika życia mesjanicznego.
Kwestii tej nie rozwiąże wytykanie antysemickich czynów popełnionych na przestrzeni wieków w imię Mesjasza ani wskazywanie Nowego Testamentu jako ich źródła, bo takie założenie trzeba wpierw udowodnić. Mam natomiast zamiar obalić ten zarzut, pokazując, że jest wręcz przeciwnie - że Jeszua i Nowy Testament potępiają antysemityzm.
Nie zgodzę się też, aby uznać wagę jakiegokolwiek naukowego komentarza dowodzącego czy zakładającego antysemickość Nowego Testamentu, jeśli teologia czy założenia przyjęte przez jego autora nie zostały zbadane pod kątem uprzedzeń antysemickich bądź też błędnego rozumienia związków pomiędzy Israelem a Ciałem Mesjasza (Kościołem). Jako przykład rozważmy następujące uwagi Rudolfa Bultmanna (1884-1976), wybitnego chrześcijańskiego teologa liberalnego:

Termin hoi Ioudaioi, charakterystyczny dla Ewangelisty [Jana], w sposób ogólny portretuje Żydów z punktu widzenia wiary chrześcijańskiej jako przedstawicieli niewiary. [...] O Żydach mówi się jako o ludzie obcym. [...] Jezus przeciwstawia się Żydom. [...] Hoi Ioudaioi nie odnosi się do empirycznego stanu narodu żydowskiego [np. że obecnie nie są zbawieni], ale do samej jego natury (The Gospel of John: A Commentary, The Westminster Press, Philadelphia 1971, s. 86-87).

Zamiast zatem odwoływać się do innych komentatorów albo do historycznego zastosowania określonego rozumienia nowotestamentowego hoi Ioudaioi przez Kościół, przyjrzę się kontekstowi lingwistycznemu oraz historyczno-kulturowemu stosowania słowa Ioudaioi w Nowym Testamencie, aby przekonać się, czy faktycznie oznacza ono Żydów.
Pewien niemesjaniczny Żyd, neurolog nazwiskiem Jack Epstein, napisał artykuł zatytułowany Roots of Religious Prejudice („Journal of Ecumenical Studies" 5,4, s. 697-724), w którym klasyfikuje 197 przykładów użycia słowa Iudaioi i 5 przykładów użycia słów pokrewnych w Nowym Testamencie, odnotowując ich użycie pozytywne 16 razy, negatywne 80 razy, a neutralne 106 razy. Epstein spróbował zastąpić słowo „Żydzi" w owych 80 wypadkach innymi słowami: „faryzeusze", „arcykapłani", „gapie", „lichwiarze", „główni kapłani", „banda" (Dz 23,27) oraz „babskie gadanie" (zamiast „żydowskich bajek" — Tt 1,14zK).
Celem tej próby było oczywiście złagodzenie ostrego, antysemickiego wydźwięku tych tekstów, uwzględniające dzisiejszą wrażliwość. Krok ten ma takie uzasadnienie, że skoro sprzeciw przypisywany Żydom kierował się przeciwko Żydowi Jeszui i Jego żydowskim zwolennikom, to siłą rzeczy nie mogli uczestniczyć w nim wszyscy Żydzi, a tylko pewna ich grupa. Epstein porównuje przypisywanie tych negatywnych aktów Żydom jako całej społeczności próbie przypisania wszystkim białym sprzeciwu względem Abrahama Lincolna, spisku przeciwko niemu i zabicia go w teatrze. Tak fałszywe ujęcie amerykańskiej historii prędko podsyciłoby napięcia rasowe między białymi a czarnymi w nie mniejszym stopniu, niż opaczne tłumaczenie Nowego Testamentu zaogniło napięcia między Żydami a chrześcijanami. Podobne do motywów Epsteina pobudki wydają się przyświecać użyciu w angielskiej parafrazie Living Bibie określenia „przywódcy żydowscy" zamiast „Żydzi" w kilku miejscach Ewangelii Jana i Dziejów.
Ale analizie Epsteina, choć interesującej, brak autorytatywności, ponieważ nie zajmuje się ona kwestią podstawową: egzegezą słowa Iudaioi. Malcolm Lowe, w artykule zatytułowanym Who Were The „Iudaioi"? („Novum Testamentum" 18,2, s. 101-130), dokonał analizy niezbędnej dla udzielenia wiarygodnej odpowiedzi na to pytanie, a w NTPŻ odzwierciedlenie znalazła większość jego wniosków.
Lowe argumentuje, że słowu Iudaioi i jego hebrajskiemu poprzednikowi J'hudim można przypisać trzy możliwe znaczenia:
(1) Członkowie plemienia Judy (hebr. J'huda, gr. Ioudas).
(2) Wyznawcy religii żydowskiej, czyli żydzi.
(3) Ludzie żyjący w Judei (hebr. J'huda, gr. Ioudaia) bądź wywodzący się stamtąd. Ponieważ granice Judei zmieniały się, czasom Jeszui można przyporządkować pod tą nazwą trzy możliwe obszary:
(a) Judeę sensu stricto, czyli mniej więcej obszar przyznany plemieniu Judy, a nieobejmujący Szomron (Samarii) ani Galii (Galilei).
(b) Obszar objęty władzą Poncjusza Piłata, czyli Judea tak jak w (a) plus Szomron i Idumea.
(c) Królestwo Heroda Wielkiego i ostatnich Hasmoneuszów, czyli całość historycznych ziem Israela, obejmujących Judeę w znaczeniu (b) oraz Galileę i obszar na północ od Galii (w dzisiejszym Libanie) i na wschód od rzeki Jarden (Wzgórza Golan i część dzisiejszej Jordanii i Syrii).
Choć dziś słowo Iudaioi oznacza tylko drugą z tych trzech możliwości (żydów pod względem religijnym), to za czasów Jeszui możliwe były wszystkie trzy znaczenia. Nie jest to odkrycie nowe i ośmielę się zasugerować (choć nie twierdzić), że jedynie ukryte antysemickie uprzedzenia ze strony tłumaczy i ich potencjalnych czytelników mogą wyjaśnić uporczywe i niezmienne używanie słowa „Żydzi" do tłumaczenia Iudaioi w większości angielskich (a także polskich) przekładów po dziś dzień. (W niektórych przekładach pojawia się czasem na marginesie „Judejczycy" jako alternatywna możliwość).
Przez wszystkie cztery Ewangelie i rozdz. 1-8 Dziejów Iudaioi w nieomal wszystkich wypadkach oznacza właśnie Judejczyków, nie zaś Żydów. W księgach tych, kiedy Żydzi mówią Ioudaioi, odróżniają przez to Żydów judejskich od galilejskich czy innych; bo kiedy ówcześni Żydzi chcieli powiedzieć o żydach w sensie religijnym (czyli całości narodu), mówili wówczas zawsze o ludzie Israela - przykłady są i w Misznie, i w Nowym Testamencie (zob. Rz 9-1 IzKK, a zwłaszcza Rz 11,26azK, oraz Ef 2,12zK). Żydzi judejscy uchodzili za bardziej zagorzałych niż inni Żydzi zwolenników form judaizmu nauczanych przez dwa stronnictwa z siedzibą w Jeruszalaim - p'ruszim i c'dukim - do których należała też większość kohanim. To właśnie ci judejscy Żydzi (i to - co należy podkreślić - tylko pewna ich podgrupa) stanęli na czele opozycji względem Jeszui, jak to podaje Jochanan. Dlatego też kiedy mowa o wystąpieniach Żydów, najczęstszym znaczeniem Iudaioi jest punkt 3a, według Lowea.
Kiedy jednak o Iudaioi mówią nie-Żydzi w Ewangeliach i w Dziejach 1-8, mamy często do czynienia ze znaczeniem 3b lub 3c, bo określenie to zostaje użyte w sensie politycznym: rzadko chodzi o plemienne terytorium Judy, ale raczej o prowincję Judeę w rozumieniu Rzymian. Można by nawet zwrot „król Iudaioi" w Ewangeliach przetłumaczyć jako „króla Judejczyków", ponieważ takiego w głównej mierze określenia używali nie-Żydzi, dla których podstawowa płaszczyzna kontaktów z Żydami była polityczna, a nie teologiczna. Ponieważ jednak pojęcie „Mesjasz" było znane nieżydowskim rządzącym jako pojęcie religijne, zachowałem popularne tłumaczenie „król Żydów" (zob. Mt 2,2zK; Łk 23,3zK).
Kilka świąt, które Jochanan określa jako „święta Iudaioi" (2,13; 5,1; 6,4; 7,2; 11,55), to święta faktycznie judejskie. Choć są to zarazem święta ogólnożydowskie, co do czego nie ma wątpliwości, to jednak wszystkie te wymieniane przez Jochanana - Pesach w 2,13; 6,4 i 11,55 oraz Sukkot w 7,2 - to święta pielgrzymek, czyli święta, kiedy wszyscy żydzi (wyznawcy religii żydowskiej) mieli ustanowiony w Torze obowiązek iść do Jeruszalaim w Judei (zob. 5, 1K). Chanuka w 10,22 nie jest określona jako święto Iudaioi, ponieważ nie jest ona świętem pielgrzymek.
W 2,6; 11,19 i Mk 7,3 mowa o zwyczajach, które dziś mają autorytet halachy (żydowskiego prawa religijnego). Jednak w czasach Nowego Testamentu, zanim praktyki te zaczęły obowiązywać wszystkich Żydów, to Judejczycy najbardziej nalegali na ich przestrzeganie.
Poczynając od rozdz. 9 Dziejów, Iudaioi oznacza zwykle Żydów, a nie Judejczyków czy mieszkańców Judy, ponieważ kontekstem geograficznym jest już nie Ziemia Izraelska, ale diaspora, gdzie słowo to służy do odróżniania Żydów od goim - nie-Żydów, pogan, wyznawców innych religii. Np. w Ga 2,13-15 Sza'ul określa siebie, Kefę i innych wierzących mianem „Żydzi" a nie „Judejczycy" (a już z pewnością nie „byli Żydzi"; zob. komentarze do tego fragmentu). Również Paweł nazywa siebie Żydem, mimo że pochodzi z plemienia Beniamina, a nie Judy (Dz 13,21; Rz 11,1; Flp 3,5). Wyjątki od tej zasady to rozdz. 12 i 21-28 Dziejów oraz bardzo ważny werset 1 Tes 2,14 (zob. komentarz do niego) - w tych wypadkach kontekstem jest Ziemia Izraelska, a właściwe tłumaczenie brzmi „Judejczycy".
Czyżby zatem umiejscowienie kłopotów zaledwie przesunęło się nam z Ewangelii do dalszych części Nowego Testamentu? Czy Ewangelie można oczyścić z zarzutu o antysemickie skłonności, za to skazać należy księgę Dziejów oraz Listy? Bo (cytujemy z BT) to Żydzi przecież postanowili zgładzić Pawła w Damaszku (Dz 9,23), a w Antiochii Pizydyjskiej „ogarnęła ich zazdrość, i bluźniąc, sprzeciwiali się temu, co mówił Paweł" (Dz 13,45), tak że w końcu „podburzyli pobożne a wpływowe niewiasty i znaczniejszych obywateli, wzniecili prześladowanie Pawła i Barnaby i wyrzucili ich ze swoich granic" (Dz 13,50). W Berei „Żydzi zTesaloniki [...] przyszli [...] podburzając dumy" (Dz 17,13), w Koryncie „Żydzi jednomyślnie wystąpili przeciw Pawłowi i przyprowadzili go przed sąd. Powiedzieli: »Ten namawia ludzi, aby czcili Boga niezgodnie z Prawem«" (Dz 18,12-13), w Grecji „Żydzi uknuli przeciwko niemu spisek" (Dz 20,3), w Efezie - jak powiedział sam Paweł - spotykały go doświadczenia „z powodu zasadzek Żydów" (Dz 20,19), a do Koryntian pisze: „Przez Żydów pięciokroć byłem bity po czterdzieści razów bez jednego" (2 Kor 11,24). Ci Iudaioi nie mogą być tylko Judejczykami, muszą być członkami 'am-Isra'el (ludu Israela), wyznawcami judaizmu, Żydami.
Niemniej jednak czy chodzi tu rzeczywiście o ogół Żydów? Czy też o jakąś ograniczoną część narodu żydowskiego? Nie uważam, że będę stronniczy, jeśli na początku przyznam się, że dążę do wykazania tej drugiej możliwości, bo zarazem zobowiązuję się to uczynić tylko pod warunkiem, że dowody na to są w tekście Nowego Testamentu, nie zaś tylko w moich pobożnych życzeniach. Na szczęście dowody takie istnieją. W synagodze w Ikonium Paweł i Barnaba

[...] przemawiali, tak że wielka liczba Żydów i pogan uwierzyła. Ale ci Żydzi, którzy nie uwierzyli, podburzyli i źle usposobili pogan wobec braci [...] jedni byli z Żydami, a drudzy z Apostołami. Gdy jednak dowiedzieli się, że poganie i Żydzi wraz ze swymi władzami zamierzają ich znieważyć i ukamienować, uciekli do miast Likaonii: do Listry i Derbe(Dz 14,1-6; BT).

Widać tutaj, że to Żydzi, którzy nie uwierzyli, spowodowali problemy (greckie słowo przetłumaczone w BT jako „którzy nie uwierzyli" to apeithesantes, które można też oddać jako „nieposłuszni").
Podobnie też choć to Żydzi przybyli z Tesaloniki, aby podburzyć Berejczyków, to jacy to byli Żydzi? Otóż byli to „Żydzi, którzy nie uwierzyli", i „dobrawszy sobie jakieś szumowiny z rynku, wywołali zbiegowisko, podburzyli miasto" (Dz 17,5; BT); poprzedni werset jednak informuje nas, że inni Żydzi uwierzyli.
Poczynając od pierwszego przedstawienia Ewangelii diasporze (Dz 9,20-22), aż do końca księgi Dziejów (Dz 28,24-25azK) historia się powtarza: Ewangelia Jeszui Mesjasza dzieli społeczność żydowską tak, że część Żydów wierzy w nią i jest posłuszna jej prawdzie, inni natomiast Żydzi w nią nie wierzą i są nieposłuszni,
przeciwstawiając się i jej, i jej wyznawcom. Żydzi wierzący, nadal pozostając Żydami, są określani mianem ludu Bożego, członków Ciała Mesjasza bądź Wspólnotą Mesjańską (gr. ekklesia - „wywołani", „Kościół"; zob. Mt 16.18K). Żydzi, którzy nie uwierzyli, określeni w ten sposób jednoznacznie w Dz 14,2 i Dz 17,5, są w innych miejscach nazywani „Żydzi", ale termin ten powinien być traktowany jako swoisty skrót od sformułowania: „Żydzi, którzy nie uwierzyli", albo: „Żydzi niewierzący". Stosowanie przy analizie Nowego Testamentu współczesnych uprzedzeń skutkuje złą egzegezą. Z Nowego Testamentu wynika jasno, że ci, którzy nie zechcieli uwierzyć Ewangelii, czy to Żydzi, czy nie-Żydzi, podlegają sądowi Bożemu, ci natomiast, którzy ufają i są posłuszni, i Żydzi, i nie-Żydzi, otrzymują od Boga błogosławieństwo.
Dlatego też ilekroć pojawia się jakieś negatywne stwierdzenie o Iudaioi, a wiadomo, że określenie to odnosi się akurat do Żydów, a nie Judejczyków, w NTPŻ dodano słowo „niewierzący", nawet jeśli nie ma go w tekście Nowego Testamentu; pełny spis takich miejsc - zob. Dz 9.22-23K. Celem takiego zabiegu jest, oczywiście, uzmysłowienie czytelnikowi, że nie chodzi w tym miejscu o cały naród żydowski, ale o pewną jego grupę, która sprzeciwiała się Ewangelii, a zatem że żadne odniesienie do Iudaioi w Nowym Testamencie nie ma charakteru antysemickiego.

21 Jesteś Elijahu? Tzn. „czy jesteś prorokiem Eliaszem, który według Malachiasza 3,23 (4,5) ma przyjść przed Wielkim Dniem Adonai?". Zob. Mt 11.10K.14K i 17.10K, gdzie Jeszua wyjaśnia, że Jochanan Zanurzyciel nie jest wcieleniem Elijahu, ale przybywa w jego duchu do tych, którzy go przyjmą.

Jesteś tym „prorokiem"? Tzn. „czy jesteś »prorokiem jak ja«, który według obietnicy Moszego miał przyjść do ludu izraelskiego i któremu mieli być posłuszni" (Powtórzonego Prawa 18,15.18)? Więcej na ten temat - zob. Dz 3,22-23zK.

25 Zanurzasz ludzi. Gr. baptizeis, tłumaczone zwykle jako „chrzcisz".

-----------------------------------
Adonai - Pan, Jahwe
Beit-Aania - Betania
Elijahu - Eliasz
Galil - Galilea
Jarden - Jordan
Jeruszalaim - Jeruzalem, Jerozolima,
Jesza‘jahu - Izajasz
Jeszua - Jezus, Jozue
Jochanan Zanurzyciel - Jan Chrzciciel
kohanim - kapłani
l'wi'im - Lewici
Masziach - Mesjasz
p’ruszim - faryzeusze