Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Deuteronomista opracowujący historię z perspektywy doświadczenia niewoli babilońskiej, dysponował obszernym materiałem literackim. W ramach dzieła odnajdziemy wiele utworów, które stanowiły wcześniej niezależne kompozycje. Wyodrębnić można sagi o bohaterach i wodzach: Sdz 3-16, 1 Sm 11, utwory o charakterze noweli: historia Tamar i Amnona (2 Sm 13,11-16), podania kultowe (postawienie ołtarza w Ofra; Sdz 6) i kapłańskie (historia Helego i Samuela; 1 Sm 1-4), tradycje prorockie: opowiadania (o Achiaszu z Szilo 1 Krl 11; 14, o Micheaszu, synu Jimli 1 Krl 22) czy wielkie cykle: Eliasza (1 Krl 17-19; 21; 2 Krl 1) i Elizeusza (2 Krl 2-13)^[7]. To zaledwie kilka przykładów gatunków i literackich utworów, jakie składają się na całość historii deuteronomistycznej^[8]. Dzieło deuteronomistyczne określone zostało przez M. Notha jako najstarsze dzieło historiograficzne. Przedstawia ono okres dziejów interpretując przyczyny i skutki wydarzeń. „Deuteronomista zwraca swój wzrok ku przeszłości by ją wyjaśnić"^[9].
Przyjmuje się, że prace nad deuteronomistycznym opracowaniem historii narodu zapoczątkowane zostały jeszcze przed niewolą babilońską, w czasach reformy religijnej króla Jozjasza. Następnie trwały one w niewoli, a dopracowane zostały wkrótce po niej. Kolejnym krokiem w spojrzeniu na dzieje narodu jest tzw. dzieło kronikarskie.


Dzieło kronikarskie

Wielu biblistów uważa, że dwie Księgi Kronik tworzą wraz z Księgami Ezdrasza i Nehemiasza jedno redakcyjne opracowanie. Te dwie ostatnie księgi, nazwane od imion dwóch organizatorów powrotu z niewoli i odbudowy zniszczonej Jerozolimy, występowały pierwotnie jako jedna księga. Podobnie dwie Księgi Kronik stanowią do dziś jedną księgę w Biblii hebrajskiej. Jeżeli do tego dodać, że autor biblijny zamieścił na początku Księgi Ezdrasza (Ezd 1,1 nn) słowa, którymi kończą się Księgi Kronik (2 Krn 36,21nn), to okazuje się, że formalnie księgi te stanowią całość. W Biblii hebrajskiej dzieła te występują w innej kolejności. Księgi Ezdrasza i Nehemiasza poprzedzają Księgę Kronik (nie dzieloną na dwie księgi), zapewne ze względu na czas powstania. Księgi te znajdują się w trzecim zbiorze kanonu Biblii hebrajskiej - Pismach - i kończą całą Biblię. W greckiej Septuagincie, na której w dużej mierze oparta jest kolejność ksiąg w polskim przekładzie Biblii Tysiąclecia, dominuje układ chronologiczny biblijnej historii. Po historii deuteronomistycznej następują Księgi Kronik, potem Księgi Ezdrasza i Nehemiasza.
Dzieło kronikarskie obejmuje jeszcze raz całą historię opowiadaną przez deuteronomistę, ale poszerza jej ramy. O ile deuteronomista rozpoczął swą historię od wejścia do ziemi obiecanej, to kronikarz początkiem sięga aż do Adama. Podczas gdy deutero-nomista kończył na deportacji do niewoli i upadku, tak kronikarz kończy na rzeczywistości odbudowanej po babilońskiej niewoli Jerozolimy, świątyni, na przedstawieniu odnowionej religii, wznowionego i gorliwego kultu.
W porównaniu z dziełem deuteronomistycznym dzieło kronikarskie cechuje pewien uniwersalizm. Nie widać w nim napięcia związanego z upadkiem, dramatem Izraelitów. Nakreślony jest „nowy program" religijny oparty na trwaniu w wierności i na oczekiwaniach mesjańskich.
W dziele wykorzystano cały szereg źródeł i materiałów: historię deuteronomistyczną, dzieje królów judzkich i izraelskich, tradycje prorockie. Kronikarz dużo swobodniej posłużył się historycznymi przekazami, z których korzystał. Wydarzenia i treści przywoływał bardziej wybiórczo, nie referując w sposób ciągły całych dziejów, jak to robił deuteronomista. Czasem długi okres dziejów nakreślony został schematycznie tylko poprzez przedstawienie genealogii przywódców (np. od Adama do Dawida: 1 Krn 1-9). Kronikarz pozwalał sobie też na większą ingerencję w wykorzystany tekst źródłowy na jego modyfikację. Na przykład Dawid urósł w dziele kronikarskim do ideału władcy wzoru oczekiwanego mesjasza (1 Krn 10-29) tak dalece, że kronikarz „zapomniał" o cieniach jego życia, nie wspominając choćby cudzołóstwa z Batszebą i pozbycia się jej męża, albo niechlubnej ucieczki przed, sięgającym po królewską władzę, zbuntowanym synem Absalomem. W przypadku Salomona najważniejsza wydaje się być nie postać samego króla, ale świątynia, którą wybudował, a która po powrocie z niewoli babilońskiej (Ezd 1-2) została odbudowana (Ezd 3-6) i stała się miejscem scentralizowanego kultu w Izraelu (Ezd 7-10).
Język dzieła jest raczej schematyczny i suchy, a przy tym zawiera ono wiele długich genealogii, przepisów prawa kultycznego, modlitw (np. 1 Krn 16,8-36; 17,16-27). Ponieważ Kronikarz swobodnie posługuje się historycznymi przekazami, dlatego określa się go jako teologa i kaznodzieję, który sięgając do dawnych tradycji „rozważa rzeczywistość idealnego królestwa"^[10]. Dzieło kronikarskie powstało po powrocie z niewoli babilońskiej, w r. V-III wieku przed Chr.


Inne księgi o charakterze historycznym

Dwie Księgi Machabejskie łączy przedstawiany w nich okres religijnych prześladowań i powstańczych walk prowadzonych przez religijnych Żydów w II wieku przed Chr. przeciwko osobie krwawego króla, Antiocha IV Epifanesa. Władca panującej w Syrii dynastii Seleucydów usiłował shellenizować podległy sobie teren Palestyny i narzucić kult pogański. Nazwa ksiąg wywodzi się od rodu Machabeuszy^[11], przewodzących walkom powstańczym.
Pierwsza Księga Machabejska przedstawia dzieje walk Machabeuszy z królem Antiochem IV. Druga Księga Machabejska nie jest kontynuacją. Przedstawia ona w sposób niezależny wydarzenia z rozdziałów 1-7 pierwszej księgi^[12]. Dominuje w niej temat świątyni jerozolimskiej, zbezczeszczonej przez Antiocha nieczystymi ofiarami dla obcych bóstw a następnie oczyszczonej rytualnie przez Żydów po zwycięskich walkach.
Księgi Machabejskie powstałe w pierwszej połowie II w. przed Chr., posiadają różnych autorów. Autor pierwszej jest bezimiennym „historykiem", jak określają go współcześni komentatorzy, który czerpał z archiwalnych dokumentów państwowych i przedstawiał wydarzenia zwięźle, z dbałością o datację i z odniesieniem do źródeł. Mógł też być świadkiem przedstawianych walk. Jego dzieło porównuje się do historycznych ksiąg biblijnych, ale także do greckich dzieł o charakterze historycznym. Druga z ksiąg zawiera martyrologiczne opisy męczeństwa wiernych Bogu Żydów nie przyjmujących narzucanych im praktyk kultów pogańskich. Przedstawiane szczegóły katuszy oraz wierność i odwaga torturowanych zaskakują czytelnika zdradzając gatunek martyrologiczny i dydaktyczny cel autora.
Pierwsza z ksiąg powstała w języku hebrajskim, druga po grecku. Obie przetrwały w języku greckim, w zbiorze Septuaginty. Nie zawiera ich tekst Biblii hebrajskiej, zatem omawiane księgi należą do tak zwanych ksiąg deuterokanonicznych.