Czy opisy Jahwisty i Elohisty z Księgi Rodzaju są sprzeczne?

Niniejszy tekst jest odpowiedzią na tekst Mariusza Agnosiewicza pt. Genesis czyli Stworzenie^[1], zamieszczony w jego serwisie racjonalistycznym. W tekście tym Agnosiewicz twierdzi, że opisy jahwisty i elohisty z Księgi Rodzaju są nawzajem sprzeczne. Postaram się niżej odpowiedzieć na te zarzuty. Tradycyjnie, dla ułatwienia odróżnienia moich wypowiedzi od wypowiedzi Agnosiewicza, jego tekst zaznaczam kursywą^[2].

Polemika:


W Księdze Rodzaju stworzenie świata i ludzi jest opisane dwa razy i wersje nie są zgodne.

Odpowiedź:
Zobaczymy.


Można odróżnić dwie wizje stworzenia dokonując rozróżnienia fragmentów Genesis w którym występuje Bóg jako Elohim i jako Jahweh. Pierwszy tego rozróżnienia dokonał francuski lekarz Astruc w XVIII w., dostrzegł on, iż nie ma dowolności w oznaczaniu Boga tymi dwoma imionami, a zestawiając opowiadania o Genesis, w których raz występuje Elohim, a raz Jahweh uzyskamy dwa oddzielne i różne opowiadania o stworzeniu wszechświata.

Odpowiedź:
To, że nawet mogą istnieć dwa opowiadania, nie znaczy jeszcze, iż są sprzeczne. Poniższe zestawienie w tabeli w każdym razie nie ukazuje żadnych sprzeczności. Po drugie, kryteria podziału zastosowane przez Astruca są czysto umowne i raczej naciągane, bowiem w obu opowiadaniach występuje słowo elohim. Nawet w poniższej tabeli zestawionej przez Agnosiewicza wyraźnie to widać. Po trzecie wreszcie, dopiero co dowiedziałem się, że we współczesnej biblistyce od wielu lat istnieje tendencja dążąca do tego, aby wyeliminować w ogóle możliwość istnienia elohisty (E), a zwłaszcza jahwisty (J)^[3], którzy mieli stworzyć dwa odrębne opowiadania o stworzeniu w Księdze Rodzaju. Inni, tacy jak van Seters, nawet jeśli uznają fakt istnienia elohisty, to rewidują pogląd na temat tego, które teksty on mógł napisać^[4]. Jak podaje jeden z biblistów, nawet jeśli przyjmiemy fakt istnienia tradycji J i E, to i tak nie wiadomo, co napisał jahwista, a co elohista, „trzeba raczej mówić o źródle JE i nie dzielić wspomnianych tekstów lub też pozostawić na boku hipotezę źródeł i szukać innego punktu wyjścia dla badań odpowiednich fragmentów”^[5]. Jak widać, nic na ten temat nie jest pewne, nawet to, że w ogóle istniały dwie szkoły J i E, jakie miałyby być odpowiedzialne za różnice w opowiadaniach o stworzeniu w Księdze Rodzaju. Tym samym, skoro nawet wśród biblistów nie jest pewne, czy istniało dwóch autorów opowiadań o stworzeniu w Księdze Rodzaju, w niniejszym tekście pozwolę sobie być nieco sceptycznie nastawiony do słynnego podziału jahwista – elohista, preferując daleko posuniętą ostrożność w bezkrytycznym akceptowaniu jakichkolwiek niezgodności pomiędzy dwoma opowiadaniami o stworzeniu przypisywanymi tradycyjnie szkole J i E.


Oto zestawienie tych dwóch opowieści (za Reinachem).

Elohista

Jehowista

I. 1. Na początku Elohim stworzył niebiosa i ziemię. 2. Ziemia była chaosem; tchnienie Elohima poruszyło się nad wodami. 3. Elohim rzekł: 'Niech się stanie światło'. I światło się stało. 4. I Elochim widział światło, że było dobre, i Elohim oddzielił światło od ciemności. 5. I Elohim nazwał światło dniem, a ciemność nocą; i stał się wieczór, i stał się poranek; jeden dzień. 6. Elohim rzekł: 'Niech będzie utwierdzenie między wodami'… 9. Elohim rzekł: 'Niechaj wody, które są pod niebiosami zgromadzą się, i niechaj się ląd ukarze'… 11. I Elohim rzekł: 'Niechaj ziemia wyda zieloność, drzewo owoce, przynoszące owoc podług swego gatunku'… 14. Elochim rzekł: 'Niechaj będą światła na utwierdzeniu dla oddzielenia dnia od nocy'… 20. Elohim rzekł: 'Niechaj wody roją się życiem, i niechaj ptaki latają nad ziemią'… 21. I Elohim stworzył potwory morskie i wszystkie stworzenia, któremi roją się wody, i wszelkie ptactwo skrzydlate… 22. I Elohim błogosławił je mówiąc: 'Bądźcie płodne, rozmnażajcie się i napełniajcie wody mórz, i niechaj ptak mnoży się na ziemi'… 24. I Elohim rzekł: 'Niechaj ziemia wyda istoty żyjące podług ich gatunków'… 26. Elohim rzekł: 'Uczyńmy człowieka na nasz obraz…' 27. I Elohim stworzył człowieka na swój obraz; mężczyznę i niewiastę. 28. I Elohim ich błogosławił i rzekł im: 'Bądźcie płodni, mnóżcie się, napełniajcie ziemię i czyńcie ją sobie poddaną'. 29. I Elohim rzekł: 'Oto daję wam wszelkie ziele, niosące nasienie, i wszelkie drzewo, które ma owoc… dla waszego pożywienia'.

II. 1. I zostały dokończone niebiosa i ziemia i wszelkie ich wojska. 2. I Elohim dokończył siódmego dnia swego dzieła; i siódmego dnia odpoczął. 4. To są genealogje niebios i ziemi, gdy zostały stworzone. II. 4. W dzień kiedy Jahweh Elohim uczynił ziemię i niebiosa, 5. żadnego krzaka nie było jeszcze na ziemi, żadne ziele jeszcze nie zakiełkowało, ponieważ Jahweh Elohim nie spuścił był jeszcze deszczu na ziemie, i nie było ludzi do uprawiania gruntu. 6. Ale chmura się podniosła z ziemi i zrosiła grunt. 7. I Jahweh Elohim ukształtował człowieka z pyłu gruntu i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia. 8. I Jahweh Elohim zasadził ogród w Edenie i umieścił tam człowieka, którego był ukształtował. 9. I Jahweh Elohim kazał wyrosnąć z gruntu wszelkiemu drzewu przyjemnemu, i drzewu żywota w środku ogrodu, a także drzewu wiadomości dobrego i złego… 15. Jahweh Elohim wziął człowieka i osadził go w ogrodzie Edenu, żeby go uprawiał i strzegł. 16. I Jahweh Elohim rozkazał człowiekowi mówiąc: 'Z wszelkiego drzewa ogrodu możesz jeść. 17. Ale z drzewa wiadomości dobrego i złego nie będziesz jadł, bo w dzień, kiedy będziesz zeń jadł, umrzesz śmiercią'. 18. I Jahweh Elohim rzekł: 'Nie jest dobrze iżby człowiek był sam; uczynię mu pomocnicę, któraby mu odpowiadała'. 19. Wtedy Jahweh Elohim spuścił głęboki sen na człowieka; wziął jeden z jego boków i zamknął jego miejsce ciałem. 22. I Jahweh Elohim ukształtował bok, który był wziął człowiekowi, w niewiastę i przyprowadził ją do człowieka… III. 1. Wąż był przebiegły ponad wszystkie zwierzęta polne i rzekł do niewiasty: 'Czy (Jahweh) Elohim rzeczywiście powiedział: Nie będziecie jedli z żadnego drzewa w ogrodzie?' I niewiasta rzekła wężowi: 'Jadamy owoce drzew ogrodu'; 3. ale co do owocu drzewa, które jest w środku ogrodu, (Jahweh) Elohim rzekł: 'Nie będziecie zeń jedli i nie będziecie go dotykali, żeby nie umrzeć'. 4. I wąż rzekł do niewiasty: 'Nie umrzecie z tego… 5. bo (Jahweh) Elohim wie, że w dzień, kiedy zeń będziecie jedli, wasze oczy się otworzą i będziecie jak (Jahweh) Elohim, znający dobre i złe'. 6. I niewiasta… wzięła owocu z drzewa i jadła go i dała zeń swemu mężowi obok siebie, i on go jadł… 8. I usłyszeli głos Jahweh Elohima, który przechadzał się po ogrodzie przy wietrzyku wieczornym… 11. I rzekł: 'Z drzewa, z którego zakazałem ci jeść, czyś zeń jadł?' 12. I człowiek rzekł: 'Niewiasta dała mi owocu z drzewa, i jadłem'. 13. I Jahweh Elohim rzekł do niewiasty: 'Dlaczegoś to uczyniła?' I niewiasta rzekła: 'Wąż mnie zwiódł, i jadłam'. 14. Jahweh Elohim rzekł do węża: 'Ponieważ to zrobiłeś, jesteś przeklęty… ; będziesz chodził na swym brzuchu i będziesz jadł proch… 15. Ustanowię nieprzyjaźń między tobą a niewiastą, między twem plemieniem a jej plemieniem; będzie ci miażdżyła głowę, a ty będziesz jej ranił piętę. 16. Do niewiasty rzekł: 'Powiększę trud brzemienności; wydawać będziesz dzieci w boleści'. 17. A do człowieka rzekł: 'Będziesz jadał w trudzie po wszystkie dni swego żywota. 19. Będziesz jadał swój chleb w pocie swego czoła, aż dopóki nie wrócisz do gruntu, z którego byłeś wzięty; bo jesteś proch i wrócisz do prochu'… 22. I Jahweh Elohim rzekł: 'Otóż człowiek stał się jako jeden z nas, co do znajomości dobrego i złego; ale teraz niechaj nie wyciąga ręki, żeby brać z drzewa żywota, jeść i żyć wiecznie'. 23. I Jahweh Elohim wypędził go z ogrodu Edenu, żeby uprawiał grunt, z którego był wzięty.

Jak podaje Peter de Rosa, druga wersja (zwana przez niego kapłańską) spisana została cztery wieki po pierwszej, w czasie wygnania Izraela w Babilonie. Jest w niej 'wiele zapożyczeń z babilońskiego eposu stworzenia, co dowodzi, że mity są zaraźliwe' {K:|48|Mitologia chrześcijaństwa. Kryzys wiary chrześcijańskiej}.

Odpowiedź:
Miło było poznać opinię de Rosy; nie wiem jednak, czemu jego opinia ma być od razu precyzyjnym odzwierciedleniem rzeczywistości.