Mądrościowe działanie Ducha Bożego

Ostatnio rozważaliśmy starotestamentowe świadectwa o uświęcającym działaniu Ducha Bożego, które zmierza do wewnętrznej przemiany człowieka. Wskazywaliśmy, że ta odradzająca ludzkie wnętrze aktywność Ducha Bożego owocuje świadomym podążaniem drogą Bożych przykazań. Temat dzisiejszego spotkania sugeruje, że działanie Ducha Bożego wiąże się również z mądrością. Czy zatem w wypowiedziach natchnionych autorów Starego Testamentu można dostrzec tego typu związek?

Powiązanie między „duchem” i „mądrością” można dostrzec już w pismach prorockich (np. Iz 11,2), w formie rozbudowanej występuje ono w mądrościowej literaturze Starego Testamentu, natomiast swój punkt kulminacyjny osiąga w nauczaniu, jakie zostało przekazane na kartach Księgi Mądrości. W Księdze Hioba można przeczytać o „natchnionej mądrości”, będącej owocem działania Ducha Bożego, która jest dostępna dla człowieka. Młody mędrzec Elihu poirytowany wypowiedziami zarówno Hioba, jak i nieudolną argumentacją trzech jego przyjaciół na temat przyczyny Hiobowych cierpień, odczuwa potrzebę zajęcia własnego stanowiska: „Odezwał się Elihu, syn Barakela, Buzyty, i powiedział: Wiekiem jestem jeszcze młody, wy już jesteście starcami, dlatego byłem onieśmielony i bałem się ukazać swoją wiedzę. Mówiłem sobie: ‹‹Niech przemówią ci w podeszłym wieku i niech starsi ukażą mądrość››. Ale duch jest w człowieku, i tchnienie Wszechmocnego czyni go pojętnym. Nie tylko wielcy posiadają mądrość i nie sami starcy rozumieją, co jest prawe. Dlatego odważam się mówić, posłuchajcie mnie, ja także dam wam poznać swoją wiedzę” (Hi 32,6-9). Młody mędrzec Elihu, wbrew tradycyjnej opinii (Syr 25,4-6), dochodzi do przekonania, że mądrość nie koniecznie musi być owocem dojrzałego wieku i doświadczenia, lecz przede wszystkim widzi ją jako wynik aktywności Ducha Bożego działającego w człowieku, samego „tchnienia” Boga, którym istota ludzka została obdarowana. Elihu przypisując sobie posiadanie Bożego „ducha”, daje sobie prawo do przemawiania w obecności starszych (Hi 32,8). Ponieważ ukazana w Księdze Hioba „mądrość” pochodzi od Boga, stąd też nie można jej utożsamiać z przymiotem człowieka, czy też przejawem ludzkiej inteligencji, które też zresztą są Bożymi darami. Ten sam Duch Boży, jakim Bóg obdarzył człowieka, by stał się istotą żyjącą (Rdz 2,7), inspiruje również mądrość. Elihu nie mogąc opanować rozpierającej go mocy słowa woła: „Bo jestem przepełniony słowami, przynagla mnie duch w moim wnętrzu” (Hi 32,18). Młody mędrzec Elihu stwierdza, że „duch” przynagla go do wyrażenia swych myśli, w których przekazuje Hiobowi orędzie nadziei, by pomóc mu na nowo wrócić do życia z Bogiem. Tak więc, Duch Boży, który jest w człowieku może ubogacić go szczególną mądrością i wyjątkowymi zdolnościami (Wj 31,2-5; 35,30-36).

Można zatem powiedzieć, że odkrywanie relacji „mądrości” i „ducha” pozwala dostrzec różne aspekty samej „mądrości”, podobnie, jak miało to miejsce w przypadku Ducha Bożego.

W Księdze Syracha została przedstawiona zwięzła synteza różnych aspektów „mądrości”, którą rozpoczyna stwierdzenie dotyczące jej pochodzenia: „Wszelka mądrość pochodzi od Pana i pozostaje z Nim na wieki” (Syr 1,1). Natchniony autor mówi o „mądrości” jako przymiocie właściwym, jedynie Bogu: „Jeden tylko jest mądry, budzący trwogę, Ten, który siedzi na swoim tronie” (Syr 1,8). Widzi on w niej również zasadę ładu obecnego we wszechświecie, będącą jednak rzeczywistością niedostępną dla człowieka: „Piasek mórz, krople deszczu, i dni wieczności – kto może je policzyć? Wysokość nieba, rozległość ziemi, otchłań i mądrość – kto może zbadać?” (Syr 1,2-3). Natchniony autor ukazuje „mądrość” także w perspektywie daru Boga dla tych, którzy go kochają: „Pan sam ją [mądrość] stworzył, ujrzał i policzył, i wylał ją na wszystkie swoje dzieła, na każde stworzenie, według swej hojności, rozdzielił ją obficie tym, którzy Go miłują” (Syr 1,9-10). Rozumienie „mądrości” jako daru Boga wlanego w ludzkie wnętrze wpisuje się w proces coraz pełniejszej identyfikacji pojęcia „mądrości” z pojęciem „ducha”. Wypowiedzi Syracha o przekazywaniu „mądrości” następnym pokoleniom (Syr 24,33) towarzyszy świadomość otrzymania Ducha Bożego: „Jeżeli Pan Najwyższy zechce, napełni go duchem roztropności, on zaś wypowie słowa mądrości, w modlitwie dziękując Panu” (Syr 39,6). W centralnej części Księgi Syracha znajduje się pochwalna wypowiedź uosobionej Mądrości Bożej, której przesłanie koncentruje się na zamieszkaniu Boga pośród swojego ludu (Syr 24,1-23). Można zatem powiedzieć, że zarówno „mądrość”, jak i „duch” to rzeczywistości mówiące o obecność Boga wśród ludzi.

Chociaż proces zbliżania się pojęć „mądrości” i „ducha” jest długotrwały, a jego ślady można pewnie odnaleźć w różnych pismach Starego Testamentu, to jednak, jak zostało to zasygnalizowane na początku spotkania, osiąga on swój szczyt w Księdze Mądrości.

W Księdze Mądrości, której powstanie miało miejsce na krótko przed początkami Kościoła oraz formowaniem się pism Nowego Testamentu, rozumienie „ducha” i „mądrości” doprowadziło do utożsamienia tych dwóch rzeczywistości, osiągając właśnie w tym starotestamentowym piśmie swój punkt kulminacyjny. Deuterokanoniczne pismo, jakim jest Księga Mądrości, co oznacza, że nie ma jej w Biblii hebrajskiej, zostało napisane w języku greckim i dołączone do Septuaginty (przełom III i II wieku przed Chr.). Powstały w aleksandryjskiej diasporze przekład Biblii hebrajskiej na język grecki, zwany właśnie Septuagintą, początkowo służył Żydom zamieszkującym północny Egipt epoki hellenistycznej, a w późniejszych czasach również pierwotnemu Kościołowi. Autor Księgi Mądrości, która stała się miejscem spotkania myśli hebrajskiej z hellenistyczną, nadał pojęciom „ducha” (gr. pneūma) oraz „mądrości” (gr. sofía) w swoim dziele charakter fundamentalny. Dokonujący się w ciągu wieków proces utożsamiania „mądrości” z „duchem” w Księdze Mądrości otrzymał postać wewnętrznej zasady kształtującej życie fizyczne oraz moralne. Ścisłe relacje „mądrości” i „ducha” można zaobserwować już w samym zamiennym posługiwaniu się tymi pojęciami w tekstach Księgi Mądrości. W modlitwie Salomona o dar mądrości rzeczywistościom „mądrości i „ducha” zostaje nadane takie samo znaczenie: „Kto rozezna Twoją wolę, jeśli nie obdarzysz go mądrością? Jeśli nie ześlesz z wysoka Twego świętego ducha?” (Mdr 9,17). W przytoczonym fragmencie natchniony autor utożsamia „mądrość” ze „świętym duchem”, wskazując w ten sposób na konieczność Bożej pomocy, umożliwiającej człowiekowi rozpoznanie woli Boga. Chrześcijańska tradycja podążając za tą starotestamentową intuicją przypisywała cechy „mądrości” pochodzącej od Boga osobie Ducha Świętego. Proces utożsamienia „mądrości” z „duchem” jest widoczny w paralelizmie aktywności tych dwóch rzeczywistości zarówno na płaszczyźnie kosmicznej, jak i antropologicznej.