Religia i magia w Biblii – między potępieniem a asymilacją

Zanim przywołamy konkretne teksty biblijne i na podstawie ich analizy sformułujemy wnioski, postaramy się określić kontekst literacko-religijny wypowiedzi Biblii odnoszących się do magii. Następnie przeprowadzimy wstępną klasyfikację wypowiedzi całej Biblii w odniesieniu do świata magii. Zaczniemy od podziału ze względu na gatunek literacki, następnie uszeregujemy teksty biblijne ze względu na zawartą w nich treść.


Kontekst biblijnych wypowiedzi o magii

Religia chrześcijańska opiera się na objawieniu, którego treść Bóg przekazywał w historii sukcesywnie i na różne sposoby – pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus (por. Hbr 1,1-2; Dei Verbum 4). Wiele historycznych wypowiedzi inspirowanych przez Boga spełniło swoją rolę i poszło w zapomnienie, tak jak niektóre księgi^[1]. Zachowały się te pisma, które lud Boży rozeznał jako natchnione i pożyteczne, potrzebne do zbawienia (por. 2 Tm 3,16; Dei Verbum 11) wszystkich pokoleń. Stanowią one – wraz z Tradycją – najwyższą normę dla wierzących^[2]. W zachowanych do dziś pismach Starego i Nowego Testamentu odnajdujemy ślady zmagań o kształt wiary i jej wypełnienie przez kolejne pokolenia: naszych starszych braci, a następnie pierwszych wyznawców Jezusa Chrystusa. W tych zmaganiach o wiarę raz po raz napotykamy temat magii^[3].

Spotkanie Izraela z magią i religijnością innych narodów dokonywało się podczas wędrówek patriarchów, pobytu w Egipcie, zdobywania Kanaanu, w momentach przesileń w okresie królewskim, podczas wygnania babilońskiego oraz w epoce ekspansji kultury hellenistycznej. W takim przynajmniej kontekście ukazują te spotkania księgi Starego Testamentu. Problem magii podejmują zarówno autorzy Ksiąg Prawa (Pięcioksiąg Mojżesza), jak i prorocy (Jr, Ez, Dn, Mi, Ml), kronikarze dziejów zbawienia (Sdz, 1 Sm, 1 Krl, Ezd, 2 Mch) i mędrcy Izraela.

W Nowym Testamencie problem magii pojawia się, gdy Ewangelia przekracza granice Judei i narodu wybranego. Na kartach Ewangelii Jezus nie odnosi się wprost do tematu magii, tak jakby ten problem był obcy Galilei i Judei, gdzie nauczał. W Księgach Nowego Testamentu problem magii pojawia się epizodycznie, m.in. w „Ewangelii dzieciństwa” Mateusza, Apokalipsie i Dziejach Apostolskich. W tej ostatniej księdze ujęcie jest najbardziej plastyczne i dramatyczne, zwłaszcza, że magia jawi się jako problematyczny kontekst ewangelizacji. Jednak analizę odpowiednich fragmentów Dziejów Apostolskich podejmiemy w następnym rozdziale, pytając przy tym o powód zainteresowania magią autora tej księgi, która ukazuje przede wszystkim początki głoszenia Ewangelii.

Z punktu widzenia formy literackiej temat magii podejmowany jest poprzez narrację (w skróconej wersji jako summarium), napomnienie prorockie, normę prawną (ocena moralna z ewentualną sankcją) lub refleksję mądrościową^[4].

Narrację można znaleźć w księgach historycznych. Przykładem jest fragment opowiadający o działalności kobiety wywołującej duchy w Endor (1 Sm 28,3-25). Narracja biblijna nie jest beznamiętna. Nie trzeba odwoływać się do zasad nowej retoryki, by stwierdzić, że biblijne teksty narracyjne spełniają funkcję perswazyjną: niektóre są polemiczne, inne spokojnie dydaktyczne. W biblijnych relacjach posłani przez Boga ludzie ukazują swoją przewagę nad przedstawicielami innych religii i wybitnymi specjalistami od magii, tak jest na przykład w przypadku Józefa (Rdz 41) czy Mojżesza (Wj 7 – 8)^[5]. Niektóre teksty pokazują, jak przedstawiciele innych narodów uznają otwarcie wyższość religii Izraela – dzieje się tak z Balaamem (Lb 22 – 24) czy władcą podziwiającym zdolności Daniela (Dn 2; 4 – 5). W takich sytuacjach praktyki magiczne nie wystarczają lub zawodzą. W Nowym Testamencie wyższość Ewangelii nad magią ujawnia Piotr w konfrontacji z Szymonem Magiem (Dz 8,9-24) oraz Paweł – najpierw wobec Elimasa (Dz 13,6-11), następnie wobec dziewczyny mającej ducha Pytona (16,16-18), wreszcie w kontekście nieskuteczności egzorcystów żydowskich w Efezie (19,13-20). Niektóre teksty o charakterze narracyjnym stanowią rodzaj summarium, przykładem są np. stwierdzenia o występkach i praktykowaniu magii za panowania Achaza (2 Krl 16,3 = 2 Krn 28,3) i Manassesa (2 Krl 21,6 = 2 Krn 33,6), a także o zdecydowanym sprzeciwie w tej materii Jozjasza (2 Krl 23,24).

Teksty prorockie z różnych okresów wyrażają się krytycznie o przejawach magii, zapowiadając zwycięską interwencję Jahwe nad przeciwnikami Izraela, innym razem przestrzegają przed praktykowaniem magii, postrzeganej jako przejaw niewierności wobec jedynego Boga. Pierwszy motyw pojawia się w prorockiej przepowiedni skierowanej przeciw obcym narodom, np. w ironicznych żalach Nahuma nad Niniwą (por. Na 3,4), Izajaszowym wyroku na Egipt (Iz 19,1-3) oraz w zapowiedzi zniszczenia Babilonu z powodu bałwochwalstwa i magii (Iz 47,11-15; por. Jr 50,35). Obraz upadku światowych potęg jest dla pokoleń Izraela dowodem słabości praktykowanej w tych krajach magii. Prorocy kierują przestrogi do rodaków, którzy skłonni by ulegać fałszywym prorokom, wróżbitom, czarownikom czy przepowiedniom, snom i duchom zmarłych (por. Iz 8,19; Jr 27,9; Ez 13,18. 20). Po powrocie z niewoli babilońskiej zmienia się motywacja napomnień w odniesieniu do praktyk magicznych. Dominuje zapowiedź przyszłej kary za niewierność (por. Ml 3,5). Ten sam motyw pojawia się w ostatniej księdze prorockiej Biblii, jaką jest Apokalipsa (por. Ap 21,8; 22,15).

Przestrogi, napomnienia i groźby proroków zgadzają się w treści z kodyfikacją, jaką znajdujemy w księgach zawierających normy życia indywidualnego i społecznego. Różne praktyki magiczne zostały potępione w najważniejszych tekstach prawnych, i to w kontekście najcięższych przewinień. Kodeks przymierza formułuje krótko zasadę i równocześnie karę: „Nie pozwolisz żyć czarownicy” (Wj 22,17).

Kodeks Świętości zawiera szereg tekstów wymieniających zakazane praktyki. Są wśród nich także i takie, w których na pierwszy rzut oka trudno dopatrzyć się elementów magicznych. Przykładem jest zakaz: „Nie będziesz łączył dwóch gatunków bydląt. Nie będziesz obsiewał pola dwoma rodzajami ziarna. Nie będziesz nosił ubrania utkanego z dwóch rodzajów nici” (Kpł 19,19).

______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.