Religia i magia w Biblii – między potępieniem a asymilacją

Owo kryterium doktrynalne dobrze streszcza pouczenie odnoszące się do proroctwa i interpretacji snów:

„Jeśli powstanie u ciebie prorok, lub wyjaśniacz snów, i zapowie znak lub cud, i spełni się znak albo cud, jak ci zapowiedział, a potem ci powie: »Chodźmy do bogów obcych – których nie znałeś – i służmy im«, nie usłuchasz słów tego proroka albo wyjaśniacza snów. Gdyż Pan, Bóg twój, doświadcza cię, chcąc poznać, czy miłujesz Pana, Boga swego, z całego swego serca i z całej duszy. Za Panem, Bogiem swoim, pójdziesz. Jego się będziesz bał, przestrzegając Jego poleceń. Jego głosu będziesz słuchał, Jemu będziesz służył i przylgniesz do Niego. Ów zaś prorok lub wyjaśniacz snów musi umrzeć, bo chcąc cię odwieść od drogi, jaką iść ci nakazał Pan, Bóg twój, głosił odstępstwo od Pana, Boga twego, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej, wybawił cię z domu niewoli. W ten sposób usuniesz zło spośród siebie” (Pwt 13,2-6).

Okazuje się, że ten sam rytuał lub przyrząd mógł być różnie oceniany w dziejach narodu wybranego. W momencie, gdy obrzęd religijny nabierał cech magicznych lub istniała groźba takiego jego rozumienia, stawał się zakazany^[15]. Tak było np. w odniesieniu do węża miedzianego. Ten niegdyś skuteczny znak ocalenia (por. Lb 21,9) w okresie panowania Ezechiasza (728 – 699 przed Chr.) jest używany nie tylko na sposób magiczny, ale wprost traktowany jak bóstwo, któremu winno się składać ofiary i dlatego musi być zniszczony (por. 2 Krl 18,4). Podobnie jest w przypadku wymawiania imienia Boga Izraela. Gdy zostało ono objawione Mojżeszowi (por. Wj 6,3), mógł je wypowiadać cały lud, zaś kapłani wprost byli wezwani do tego, by wzywać imienia Bożego nad ludem i w ten sposób sprowadzać błogosławieństwo (Lb 6,27)^[16]. Niedozwolone jest jedynie nadużywanie imienia Boga, jak to formułuje Dekalog: „Nie będziesz wzywał imienia Pana, Boga twego, do czczych rzeczy, gdyż Pan nie pozostawi bezkarnie tego, który wzywa Jego imienia do czczych rzeczy” (Wj 20,7; por. Pwt 5,11). Niedozwolone jest równocześnie wzywanie imienia innych bogów (por. Wj 23,13). Później zakazano wymawiania imienia Jahwe – mógł je wypowiadać tylko arcykapłan w Wielkim Dniu Pojednania, i to tylko w Miejscu Najświętszym, a do tego w ramach stosownego rytuału^[17].

Z punktu widzenia historii porównawczej religii okazuje się, że w Izraelu magia odgrywała nieporównywalnie mniejszą rolę niż w krajach ościennych, a faktycznie była elementem życia religijnego potomków Abrahama przed powstaniem suwerennego państwa, a także w różnych momentach przesilenia religijnego. W epoce Nowego Testamentu w środowisku prawowiernych Żydów w Judei zwyciężył na trwałe monoteizm i potępiono kult obcych bogów, w tym i praktyki magiczne. Nawet jeżeli znajdujemy ślady zachowań magicznych z tego okresu, to na pewno temat magii nie zdominował Biblii i jej orędzia. Widać to choćby w tym, że teksty krytyczne wobec praktyk magicznych stanowią niewielką część wypowiedzi ksiąg natchnionych^[18].

Marginalizacja świata magii w życiu narodu wybranego ma wiele przyczyn. Jedni autorzy podkreślają brak instytucjonalizacji magii w Izraelu, co wyraża się nieobecnością wykształconej kasty kapłanów-magów, odpowiedniej i aprobowanej formacji w tym kierunku, brakiem fachowej literatury oraz integracji z oficjalnym światopoglądem.
Zupełnie inna sytuacja była np. w Babilonii, gdzie magia stanowiła faktycznie uznaną i szanowaną „instytucję”, wyrazem czego było istnienie wyspecjalizowanej kasty kapłanów-magów oraz bogatej literatury na ten temat^[19].

Inni zwracają uwagę na przyczyny natury teologicznej, które zdecydowały o niewielkim znaczeniu magii w życiu potomków Abrahama. Od pierwszej bowiem strony Biblii jest przekazywany jasny porządek stworzenia: najpierw Bóg, następnie człowiek, a dopiero potem całe stworzenie, nad którym to on ma panować^[20]. Wyraźnie zostaje przy tym podporządkowana człowiekowi cała ziemia i wszystkie istoty żywe (por. Rdz 1,28-29). Także ciała niebieskie zostały ukazane jako służące człowiekowi, potrzebne do odmierzania czasu (por. Rdz 1,14-18). To podporządkowanie człowiekowi istot żywych oraz rola wyznaczona przez Boga ciałom niebieskim stanowią element apologii przeciw tym kultom krajów ościennych, w których oddawano cześć boską zwierzętom, zaś ciałom niebieskim przypisywano wpływ na losy ludzkie^[21].

Spadkobiercą takiego myślenia jest na pewno Paweł Apostoł, gdy przypomina chrześcijanom w Koryncie, że wszystko jest ich, nie tylko ludzie, którzy głosili im Ewangelię, ale także życie i śmierć, rzeczy teraźniejsze i przyszłe. Oni zaś są własnością Chrystusa, a Chrystus – Boga (por. 1 Kor 3,21-23). Przy takiej hierarchii bytów człowiek nie będzie szukał jakichś środków magicznych, by oddziaływać na świat. W akcie modlitwy i ofiary będzie się zwracał do samego Boga, który jest jedynym panem wszystkich wydarzeń.

Na podrzędną rolę magii w życiu narodu wybranego miał wpływ jeszcze czynnik, który można określić jako historyczno-religijny. Sformułowania krytyczne w odniesieniu do magii noszą piętno tradycji deuteronomicznej i deuteronomistycznej, które podkreślają relację osobową oraz etyczną człowieka do Boga. Należy dodać, iż na kształt judaizmu wpływał jeszcze jeden element, który możemy określić jako rodzaj oświecenia i racjonalizmu (tego typu myślenie skutecznie konkuruje z magicznym)^[22]. Przejawem tej ostatniej tendencji jest wypowiedź z jednej z ksiąg mądrościowych, w której człowiekowi dotkniętemu chorobą wskazuje się jako pomoc zarówno zaufanie do Boga, jak i wiedzę medyczną. Hierarchia jest przy tym bardzo wyraźna. Ostatecznie wszystko jest w rękach Boga, w tym i skuteczność terapii i działanie lekarza. W tym mieści się jednak należny szacunek wobec umiejętności lekarza oraz wiedzy ludzi zajmujących się przygotowywaniem lekarstw (por. Syr 38,3-4).

Wskazywaliśmy dotąd na systematyzację biblijnych wypowiedzi na temat magii ze względu na gatunek literacki wypowiedzi (punkt 1) oraz zawartą w nich jej ocenę (punkt 2). Obok tego najprostszego uporządkowania możliwe są także inne podziały, jak choćby ze względu na stosunek człowieka praktykującego magię do świata. Wówczas możliwe są następujące pary przeciwstawnych sobie relacji: (1) pasywna lub aktywna oraz (2) zorientowana na przyszłość lub teraźniejszość.


______________________

SPIS TREŚCI :.
WSTĘP :.
ROZDZIAŁ IV :.
ROZDZIAŁ IX :.
PODSUMOWANIE :.