Sakrament chrztu w Kościele starożytnym

[1] Por. Tradycja apostolska 15; 20, tłum. A. Żurek.

[2] Orygenes, Przeciw Celsusowi III,51, tłum. S. Kalinkowski.

[3] O długości okresu przewidzianego dla katechumena decydowały przepisy lokalne. W rozporządzeniach można spotkać wymóg dwóch (Elwira, k. 42), a tylko w niektórych przypadkach przedłużenie do trzech (Elwira, k. 4). Większość Kościołów za normę przyjmowała trzy lata.

[4] „Missa” od „mittere” („posyłać”), dosłownie może oznaczać „odesłanie”.

[5] Szerzej zob. A. Żurek, „Mysterium passionis – corpus et snguis Christi – communio”. Eucharystia sakramentem wtajemniczenia chrześcijańskiego w Kościele łacińskim czwartego i początku piątego wieku, Katowice 2012, 98 – 101.

[6] Por. Św. Jan Chryzostom, Katechezy chrzcielne 2,12, tłum. W. Kania.

[7] Por. św. Cyryl Jerozolimski, Katechezy 1,6; Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych 46.

[8] Por. św. Jan Chryzostom, Katechezy chrzcielne 10,6.

[9] Tak przynajmniej twierdził Tertulian, O chrzcie 4,3.

[10] Por. Cyryl Jer., Katechezy 20,3; Jan Chryzostom, Katechezy chrzcielne 2,24

[11] W Mediolanie basen miał nieco ponad 5 metrów długości.

[12] św. Ambroży, O sakramentach 12,20

[13] Św. Jan Chryzostom Katechezy chrzcielne 2,26, tłum. W. Kania.

[14] Tertulian, O wieńcu 3,3, tłum. ks. T. Skibiński

[15] por. List Pseudo-Barnaby 6,17

[16] Por. Tradycja  apostolska 18.

[17] Św. Ambroży, O tajemnicach 3. Jest możliwe, że biskup wypowiadał tylko pierwsze słowo: „effetha”.

[18] Por. Tradycja apostolska 18.

[19] Św. Ambroży, O sakramentach 1,3, tłum. L. Gładyszewski.

[20] Por. Św. Ambroży, O tajemnicach 3

[21] Św. Ambroży, O sakramentach 3,7, tłum. L. Gładyszewski.

[22] Jan Chryzostom, Katechezy chrzcielne 2,27, tłum. W. Kania.