Czy w Biblii są jakieś pozostałości politeizmu?

Również Filistyni uważali, że Żydzi czczą wielu bogów, zaś o plagach egipskich, które poraziły bogów Egiptu, mówili, że dokonali tego bogowie żydowscy: „Biadaż nam! któż nas wybawi z rąk tych Bogów mocnych? ci to bogowie, którzy porazili Egipt wszelką plagą na puszczy.” (1 Sam 4,8, BG; zwróć uwagę na wielką literę w odniesieniu do Bogów), podobnie uważają słudzy Syryjscy: „Bogowie ich są bogowie górni, przetoż nas przemogli” (1 Krl 20,23, BG).

Odpowiedź:
Ten argument jest bez większej wartości. Opinia ościennych ludów politeistycznych na temat wiary Żydów nie ma większego znaczenia, bowiem może być tylko projekcją własnych politeistycznych wierzeń na wiarę wyznawaną przez Żydów.



Czy autor tego psalmu nie wierzył w innych bogów, czy może swego uważał po prostu za boga największego: „Boże, Twoja droga jest święta: który bóg dorówna wielkością naszemu Bogu?” (Ps 77,14; BT)?, jeszcze wyraźniej widać to w innym psalmie: „Bóg powstaje w zgromadzeniu bogów, pośrodku bogów sąd odbywa: Dokądże będziecie sądzić niegodziwie i trzymać stronę występnych?

Odpowiedź:
Ten argument jest bardzo słaby i w zasadzie jest to liczenie tylko na to, że ktoś nie zna dobrze Biblii (lub po prostu sam Agnosiewicz jej nie zna zbyt dobrze). Pisanie o innych bogach wcale nie dowodzi, że autor biblijny w nich wierzył. Zauważmy, że np. autor Ps 96,4 również mówi o bogach wzbudzających trwogę tak, jakby oni istnieli, jednakże już w tym samym Psalmie czytamy wers dalej, że bogowie pogan to ułuda. Podobnie jest w 1 Księdze Kronik, w której czytamy, że bogowie pogan to ułuda (1 Krn 16,26), co nie przeszkadza w innych miejscach pisać autorowi Krn o tych bogach tak, jakby oni istnieli (1 Krn 16,25; 2 Krn 2,4; 7,19,22; 25,15,20; 28,23,25; 32,13-14; 34,25). Pwt również tak jak psalmista pisał o innych bogach, jakby istnieli (Pwt 4,7; 4,28; 6,14; 7,16; 11,16; 13,3.7.14; 17,3; 18,20; 29,17.25; 30,17; 31,18.20; 32,12.17), a mimo to wiedział, że poza Jahwe nie ma boga innego, skoro napisał także:

„Poznaj dzisiaj i rozważ w swym sercu, że Pan jest Bogiem, a na niebie wysoko i na ziemi nisko nie ma innego” (Pwt 4,39 – BT; por. też Pwt 4,28.35; 32,37.39).

Podobnie narrator 2 Księgi Królewskiej też tak samo jak psalmista pisze o bogach innych narodów, jak gdyby oni istnieli (2 Krl 1,16; 5,17; 17,7.31.35.37-38; 18,35; 22,17), choć jednocześnie zdawał sobie sprawę, że w rzeczywistości nie ma Boga poza Izraelem, czemu dał wyraz w 2 Krl 5,15 i 19,18. Jeszcze wyraźniej autor 2 Krl daje temu wyraz w 1 Krl 8,60:

„Niech wszystkie ludy świata dowiedzą się, że jedynie Pan jest Bogiem, a innego nie ma” (BT).

Zatem wcale nie jest dowiedzione, że również autor Psalmu, pisząc o bogach, wierzył w nich. Równie dobrze może to być zwykła ironia psalmisty.



Ujmijcie się za sierotą i uciśnionym, wymierzcie sprawiedliwość nieszczęśliwemu i ubogiemu! Uwolnijcie uciśnionego i nędzarza, wyrwijcie go z ręki występnych! Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją, błąkają się w ciemnościach: cała ziemia chwieje się w posadach. Ja rzekłem: Jesteście bogami i wszyscy - synami Najwyższego. Lecz wy pomrzecie jak ludzie” (Ps 82:1-7, BT). Tutaj owieczka z miejsca nie ruszy, potrzebuje wsparcia intelektualnego - wytłumaczenia. Katoliccy tłumacze bieżą z pomocą: „W wizji prorockiej objawia się Bóg w otoczeniu dworu niebieskiego”. Teraz już wiemy, że bogowie to nie bogowie, lecz dostojnicy, giermkowie i paziowie Pana Boga.



Odpowiedź:
Jak widać, szydząc, Agnosiewicz nie wie, że w Biblii słowo ‘elohim rzeczywiście może stosować się wobec kogoś innego niż Bóg i bogowie. Słowo ‘elohim rozumiano jako odnoszące się w Biblii również wobec aniołów (por. też Ps 8,6 i Hbr 2,7; Ps 97,7 i Hbr 1,6)^[19], a także stosowano ten termin wyraźnie wobec ludzi, np. w stosunku sędziów (Wj 22,7 – LXX; por. słowo ‘elohim odniesione do Mojżesza – Wj 7,1; por. też Wj 4,16). W takim znaczeniu interpretował to słowo Jezus (J 10,34-35, patrz przypis w BT do J 10,34). W Księdze Rodzaju wydanej przez Fundację Ronalda S. Laudera pod tytułem Księga Pierwsza Bereszit czytamy: „Każdy dobrze rozumiejący język hebrajski wie, iż termin elohim jest homonimem i oznacza Boga, anioły, sędziów, władców kraju”^[20] (Derech Erec Raba 5). W Ps 82,8 rzeczywiście może więc być mowa o anielskim dworze Jahwe (por. Ps 8,6 i przypis w BT), być może jest tam mowa również o zwykłych ludzkich sędziach, skoro o czynności sądzenia przez ‘elohim mówi psalmista w Ps 82,1-4 (zwłaszcza w wersie 3). Taką interpretację miały już targumy i taką interpretację podtrzymują tacy bibliści jak A. Deissler i F. Notscher^[21]. O interpretacji słowa „bogowie” w znaczeniu „sędziów”, istniejącej u Żydów od dawien dawna, donosił Orygenes w II wieku po Chrystusie: „W sądach przewodniczyli ludzie najsprawiedliwsi, którzy przez długie lata złożyli dowody swego nieskazitelnego życia, a dla uczciwości, która zdawała się przekraczać ludzką miarę, nazywano ich zgodnie z pradawną tradycją żydowską «bogami»”^[22]. Orygenes pisze też o tym w innym miejscu tego samego dzieła: „Chociaż aniołowie, których tak nazywamy z uwagi na ich służbę, niekiedy w świętych pismach bywają zwani bogami […]”^[23]. Orygenes podtrzymywał tę interpretację Ps 82 w innych swych rozprawach^[24], a oprócz niego podzielał ją także Tertulian^[25], Klemens Aleksandryjski^[26], św. Augustyn^[27] i Cyryl Jerozolimski^[28], którzy również odnosili tekst o ‘elohim z Ps 82,6-7 do ludzi.

Psalm 82 nie musi więc najwyraźniej mówić o bogach, zatem argumenty Agnosiewicza mające na celu wykazać wiarę Żydów w wielu bogów nie są w tym miejscu jednoznaczne. Nawet gdyby zresztą tekst ten mówił o bogach, to jak wyżej wykazałem w przypadku tekstu z Ps 96,4, autor również mówi o bogach wzbudzających trwogę tak, jakby oni istnieli, co nie przeszkadzało mu już w tym samym Psalmie w wersie następnym napisać, iż bogowie pogan to jedynie ułuda. Zatem fakt, że psalmiści biblijni pisali o bogach tak, jakby oni istnieli, nie dowodzi, że wierzyli w ich istnienie, skoro głosili jednocześnie, że tylko Jahwe jest Bogiem istniejącym, a bogowie pogan to ułuda.