Kapłaństwo w Starym Testamencie

2. Lewici w dziele kronikarskim

Upłynie więcej niż jeden wiek po Ezdraszu i Nehemiaszu, nim doczekamy się nowych informacji o stanie kapłaństwa w Jerozolimie. Pochodzą one od Kronikarza, autora 1-2 Ksiąg Kronik i Ezdrasza-Nehemiasza, które zostały napisane ok. 300 r. przed Chr.; dzieło to jednak było później wzbogacane o dodatki, wśród których najznaczniejsze, zawarte w 1 Krn 1-9 i 23-27, są szczególnie doniosłe dla studium kapłaństwa. Potrzebne informacje trzeba więc wydobywać z tej wielkiej kompozycji, która opowiada historię Izraela aż do czasu restauracji po Wygnaniu i niejednokrotnie w te epoki starożytne prze­rzuca sytuacje i idee czasowo o wiele późniejsze, a nawet z czasów samego autora czy jego komentatorów. Między Pamiętnikami Ezdrasza i Nehemiasza i dziełem Kronikarza dokonało się, w kwestii, która nas interesuje, wcielenie w życie praw kapłańskich Pięcioksięgu, przy tej okazji modyfikowanych, i pewne zmiany w statusie klasy kapłańskiej. Ta ewolucja dokonywała się stopniowo, ale jej poszczególne stadia nie są już do rozróżnienia. Wszystko to tłumaczy, jak trudno z dzieła Kronikarza wydobyć jakiś zwarty obraz, z wyjątkiem głównych rysów, do których się obecnie ograniczymy. Skoro ostatecznie dokonało się rozróżnienie między kapłanami i lewitami, odłożymy do następnego paragrafu kwestie kapłanów, skupiając się obecnie na lewitach.
Kiedy się czyta Księgi Kronik równolegle z Księgami Samuela i Królów, tam gdzie opowiadają one o tym samym okresie historycznym, uderza nas przede wszystkim waga, jaką Kronikarz przypisuje lewitom. Oni pełnią zasadniczą rolę przy Arce Przymierza (1 Krn 15 - 16), w Świątyni, w której funkcje do nich należące zostały zdefiniowane jeszcze, zanim Świątynia została zbudowana (1 Krn 23 - 26), w reformach religijnych Ezechiasza (2 Krn 29 - 31) i Jozjasza (2 Krn 34 - 35). Ale nawet poza tymi wielkimi tekstami lewici interweniują w każdej sprawie, czy jest to konieczne czy nie. Zainteresowanie genealogiami, już tak widoczne za Ezdrasza, rozwinęło się jeszcze bardziej. Wszyscy lewici są teraz związani z trzema synami Lewiego: Gerszomem, Kechatem i Merarim (1 Krn 6,1-32; 23,6-24), co się zgadza z tradycją kapłańską wyrażoną w Lb 3-4. Te genealogie obejmują również sławne osobistości, jak Samuela, które w księgach pochodzących z okresu przedwygnańczego nie miały lewickiego pochodzenia.

a) Lewici i Arka. Według teorii Kronikarza lewici zostali powołani przede wszystkim do obsługi Arki: „Arka może być noszona jedynie przez lewitów" (1 Krn 15,2); oni zapewniają jej obsługę w Jerozolimie jeszcze przed zbudowa­niem Świątyni (1 Krn 16,4n), podczas gdy kapłani są zatrzymani w Gibeonie w otoczeniu Namiotu (1 Krn 16,39), lewici (a nie kapłani, jak jest w 1 Krl 8,3) wnoszą Arkę do Świątyni Salomona (2 Krn 5,4; por. w końcu 2 Krn 35,3). Ta idea nie pochodzi z tradycji kapłańskiej, która wiąże lewitów z Namiotem (Lb 1,50; 3,8), lecz z Deuteronomium (Pwt 10,8), do którego 1 Krn 15,2 z całą pewnością się odnosi. Jest to jakiś sposób podpierania tradycją rewindykacji lewickich: razem z Arką lewici weszli legalnie do Świątyni, mają więc w niej określone prawa. W dodatkach to echo jest przytłumione przez tradycję kapłańską: lewici nosili Namiot i pozostawali pod rozkazami synów Aarona (1 Krn 23,26-28).

b) Śpiewacy. Kiedy Arka została złożona w Namiocie dla niej przygoto­wanym przez Dawida i następnie w Świątyni zbudowanej przez Salomona, lewici stracili już swoją pracę jako tragarze Arki (1 Krn 23,25-26; por. 2 Krn 35,3). Dawid zaangażował pewną ich część do służby chórowej (1 Krn 16,40). Śpiewacy drugiej Świątyni, definitywnie już włączeni do lewitów, dowodzili w ten sposób, że ich status pochodzi od Dawida, pierwszego śpiewaka Izraela. I rzeczywiście to zainteresowanie muzyką okazuje się, obok obrazu lewitów jako nosicieli Arki, jednym z rysów charakterystycznych dla wizji Kronikarza. Śpiew zdobył sobie poczesną rangę w liturgii i tym samym urośli w godność sami śpiewacy. Ich korporacja teraz się powiększyła: z niewoli powróciła jedna grupa, mianowicie ród Asafa (Ezd 2,41; Ne 7,44), ale Kronikarz może mówić o trzech rodach śpiewaczych aktywnych już za Dawida: Asafa, Hemana i Jedutuna (lub Etana) (1 Krn 16,37.41): Asaf opiekował się Arką, Heman i Jedutun pozostawali w sanktuarium Gibeonu. Wszystko to czyni praw­dopodobnym, że bractwa śpiewacze Hemana i Jedutuna wywodziły się ze śpiewaków Świątyni z okresu monarchii; nie byli oni uprowadzeni do niewoli, a w epoce Kronikarza wszyscy zasymilowali się z lewitami.
Dodatki do Ksiąg Kronik legitymizują początki śpiewaków i precyzują ich status. Trzej przywódcy śpiewaków zostają związani z trzema głównymi rodami lewitów: Heman pochodzi od Kechata, Asaf od Gerszoma, Etan (Jedutun) od Merariego (1 Krn 6,18-32). W 1 Krn 25 synowie Asafa, Hemana i Jedutuna (w. 1), synowie Asafa, Jedutuna i Hemana (w. 6) zostają podzieleni na dwadzieścia cztery klasy po dwunastu członków każda. Sztuczny charakter tej listy, przerzuconej w czasy Dawida, jest oczywisty i najbardziej zadziwiające jest to, że imiona ostatnich dziewięciu synów Hemana (w. 4), jeśli zostaną odczytane razem, tworzą mały poemat, fragment psalmu. Imiona przodków śpiewaków nie zawsze są podawane w tej samej kolejności i ta zmienność odzwierciedla rywalizację między poszczególnymi grupami. Pierwsze miejsce zostało przyznane synom Asafa, którzy powrócili z Wygnania z Ezdraszem, ale do tego miejsca pretendowali również synowie Hemana (por. 1 Krn 6,18; 15,17.19) z tego tytułu, iż wykazywali się pochodzeniem od Kechata, od którego pochodził Aaron i kapłani, oraz dlatego że tworzyli najliczniejszą grupę.

c) Odźwierni. Odźwierni też zostali zasymilowani z lewitami. Sześć rodzin, które powróciły z Wygnania, nie było rodzinami lewickimi (Ezd 2,42; Ne 7,45; por. Ne 11,19), ale kiedy Kronikarz podejmuje tę listę Ne 11, to ukazuje odźwiernych jako wywodzących się od Koracha, lewity (por. 1 Krn 6,7, gdzie od czasu pobytu na pustyni pilnowali oni Namiotu i obozu, 1 Krn 9,19). Obok Korachitów (1 Krn 26, In) inną klasę odźwiernych stanowili Meraryci, również lewici (1 Krn 26, lOn. 19). Między tymi dwoma rodzinami 1 Krn 26,4-8 wylicza syna Obed-Edoma. Obed-Edom, u którego była zdeponowana Arka Przymie­rza (2 Sm 6,11), nie był Izraelitą, ale powiedziano nam, że Dawid ustanowił go stróżem Arki (1 Krn 15,24) i że był on synem Jedutuna, a więc lewitą (1 Krn 16,38); jakaś więc grupa odźwiernych okresu powygnańczego powoły­wała się na pochodzenie właśnie od niego.
Pretensje odźwiernych nie skończyły się na tym, ponieważ aspirowali oni do wejścia do kategorii śpiewaków: Jedutun był oczywiście śpiewakiem i jest naturalne, że śpiewakiem był także jego syn, i to właśnie zakłada 1 Krn 15,21; 16,5. Linia podziału między dwoma klasami nie była wyraźna i Korachici postanowili również ją przekroczyć: w 2 Krn 20,19 figurują oni jako śpiewacy i Psałterz przypisuje im dwanaście psalmów.

d) Inne funkcje lewickie. Łatwo zauważyć, że wiele informacji o śpiewakach i prawie wszystkie o odźwiernych pochodzą z warstwy późniejszej dzieła Kronikarza. Ukazują one etap końcowy jakiejś długiej ewolucji i mnogość informacji o tych funkcjach może nasunąć komuś myśl, że lewici nie byli niczym innym jak śpiewakami i odźwiernymi.
Według 1 Krn 23,3-5 lewici spisani za Dawida dzielą się następująco: 24 000 kierowało sprawami Świątyni; 6000 było kancelistami i sędziami; 4000 było odźwiernymi; 4000 wychwalało Jahwe za pomocą instrumentów muzycznych. Nie liczby, zresztą fantastyczne, są tym, co nas tu interesuje, lecz proporcje: większość lewitów jest związana ze służbą świątynną, a tylko mała część z muzyką świątynną; byłoby czymś niedopuszczalnym interpretować pierwszą klasę jako śpiewaków, a drugą jako instrumentarzystów. Taka konkluzja jest potwierdzona przez 1 Krn 23,25-32, która pochodzi jednak z innej tradycji (tutaj wiek rozpoczynania służby przez lewitów jest wyznaczany na dwudziesty rok, a nie trzydziesty jak w w. 3): lewici nie będą już mieli obowiązku noszenia Namiotu, gdyż odtąd Jahwe mieszka w Jerozolimie, lecz będą pełnić wszelaką posługę w Świątyni i dopiero na samym końcu zostaje wspomniana ich funkcja chóralna.
Tak więc lewici byli przeznaczeni do służby synom Aarona (1 Krn 23,28) czy też do posługi wiernym, według 2 Krn 35,3-6 (tekst paralelny, ale odnosi się on do nadzwyczajnej okazji celebracji wielkiej Paschy za Jozjasza). Oni są odpowiedzialni za administrację Świątyni (1 Krn 9,26; 26,20n; 2 Krn 24,6.11; 31,11-15), ale pełnią też funkcje związane z kultem: oni oczyszczają wszystko co jest poświęcone, oni przygotowują chleby ofiarne i ofiary pochodzenia roślinnego (1 Krn 23,28-29), do nich należy zabijanie i ćwiartowanie zwierząt (2 Krn 29,34; 35,11). W ten sposób ich funkcje wchodzą w domenę zarezer­wowaną dla kapłanów, i musiało przy tym dochodzić do konfliktów, o których wprawdzie Kronikarz wyraźnie nie wspomina, ale czego oczywistym echem jest historia Koracha i jego „bandy" w Lb 16 (zob. szczególnie ww. 8-11). Są to zawsze ci sami Korachici intryganci, którzy z odźwiernych stali się śpiewaka­mi i teraz uzurpują sobie funkcje kapłańskie!
Spis Dawidowy wliczał do lewitów również kancelistów i sędziów (1 Krn 23,4). Ci kanceliści mogli pełnić funkcje sekretarzy, których administracja świątynna oczywiście potrzebowała (por. 2 Krn 34,13); list Antiocha III, przytoczony przez Flawiusza (Ant. XII, III, 3), wylicza jako kategorie kleru świątynnego: „kapłanów, pisarzy Świątyni, śpiewaków sakralnych". Ale ci szoterim, których Kronikarz wymienia razem z sędziami, są kancelistami trybunałów, urzędnikami asystującymi, którym zostały zlecone „sprawy zewnętrzne" Izraela (1 Krn 26,29). Nie chodzi tu, jak w Ne 11,16, o pozakul-towe sprawy świątynne, ale o jakąś działalność na zewnątrz Świątyni. Można ich porównać z owymi lewitami, których Jozafat dodał kapłanom i starszym dla prowadzenia procesów (2 Krn 19,8), i Flawiusz zakłada (Ant. IV, VIII, 14), że w każdym mieście był trybunał złożony z siedmiu sędziów i czternastu asystujących lewitów.
W końcu lewici pełnili jeszcze pozakultową funkcję nauczycielską. Kroni­karz ukazuje ich w tej uprzywilejowanej roli w raporcie Ezdrasza (Ne 8,7.9). Przypisuje on im tę rolę już w epoce Jozafata, który wysyła ich „wyposażonych w księgę Prawa Jahwe, aby nauczali Judę"; misja obejmowała ośmiu lewitów i tylko dwóch kapłanów (2 Krn 17,8-9). W 2 Krn 35,3 lewici są tymi, „którzy mają zrozumienie", czyli znajomość spraw Bożych.