Świat świętego Pawła

b) Nie jest zaskoczeniem, iż w owej epoce ze szczególną mocą zaznaczyło się zjawisko asocjacjonizmu, jako środek wsparcia i ochrony pozostawionego samemu sobie człowieka. Powstawały zatem liczne stowarzyszenia obejmujące swym zasięgiem wszystkie dziedziny życia: między innymi stowarzyszenia religijne, cechowe, chłopskie, rozrywkowe etc. Wszystkie zbierały się co jakiś czas na świętowanie w obrębie wspólnoty – głównym elementem był tu wspólny posiłek – i omawianie spraw stowarzyszenia. Jednostka znajdowała wewnątrz nich oparcie, zrozumienie i osobistą realizację, której nie mogła osiągnąć poza grupą, w miejskich strukturach społecznych.
Wspólnoty chrześcijańskie w miastach helleńskich – zaliczali się do nich także ci, którzy zostali ukształtowani przez Pawła – musiały przejąć do swego życia wspólnotowego wiele cech stowarzyszeń z ich otoczenia. W rzeczy samej, owe wspólnoty działające w mieście musiały zdawać się pozostałym mieszkańcom jednymi z wielu stowarzyszeń religijnych. Tym, co niewątpliwie musiało zaskakiwać, były różnice cechujące wspólnoty chrześcijańskie w stosunku do pozostałych stowarzyszeń, głównie jeśli chodzi o ich mesjański charakter i poczucie odrębności. Z tego właśnie wynikały konflikty między nimi a otoczeniem.

3.2. Helleńska religijność

a) Ta sama dialektyka uniwersalizmu i indywidualizmu zaznacza się także w typowej dla człowieka helleńskiego wrażliwości religijnej. Z jednej strony, ma ona mocno synkretyczny charakter z podejściem uniwersalistycznym, które dąży do ujednolicenia różnorodnych przejawów starożytnych religii wielu plemion. Co za tym idzie, uznaje się tutaj istnienie różnych bogów, a nawet powołuje się nowe bóstwa powstające ze zlania się cech ich poprzedników. Podobnie liczne rytuały lokalne rozprzestrzeniają się na inne obszary, tworząc nowe ruchy religijne o uniwersalnym charakterze.
Niemniej jednak religijność helleńska miała równocześnie istotny rys indywidualizmu. Kluczowym elementem nie jest już tutaj przeznaczenie czy zbawienie narodu lub społeczności, jak miało to miejsce w religiach starożytnych, a uwolnienie jednostki od licznych niebezpieczeństw zagrażających jej istnieniu. W tym miejscu warto podkreślić wielki sukces ruchów religijnych o charakterze misteryjnym, które rozprzestrzeniały się w owej epoce na wszystkie części imperium. To właśnie grupy misteryjne obiecywały zbawienie człowieka zarówno w jego obecnym życiu, jak i nawet po śmierci. Szczególne znaczenie miały w tym czasie misteria poświęcone Izydzie, Dionizosowi i Mitrze; ten ostatni odniósł olbrzymi sukces wśród żołnierzy.
b) Z duchowością helleńską wiąże się olbrzymie znaczenie astrologii i magii w tej epoce. W tych zastępczych przejawach religijności zauważalny był wspomniany synkretyczny charakter – łączenie elementów pierwotnie różnych – i ten sam rys indywidualizmu nastawiony na rozwiązywanie problemów i uwalnianie od niebezpieczeństw zagrażających życiu człowieka. Impuls dla astrologii i związanego z nią bujnego rozwoju horoskopów przyszedł wraz z reformami kalendarza Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Usiłowano w ten sposób przejąć kontrolę nad tajemniczymi i irracjonalnymi siłami indywidualnego przeznaczenia. Tak samo formuły i rytuały miały służyć opanowaniu różnych mocy mających wpływ na człowieka i będących normalnie poza jego zasięgiem. Wielka liczba papirusów zachowanych zwłaszcza w pustynnych piaskach Egiptu oraz ksiąg zaklęć – zwanych defixia – daje obraz ogromnego wpływu tych formuł i rytuałów na ludzi. Używano ich we wszelkiego typu sprawach życia codziennego, jak: zdrowie, interesy, podróże, gry i, oczywiście, miłosne przygody.
c) Także pisma Pawłowe oddają ów świat ludowej religijności helleńskiej zdominowany przez moce astralne i siły demoniczne. Jednak przede wszystkim występuje w nich ta sama dialektyka, z ducha helleńska, uniwersalizmu i indywidualizmu. Z jednej strony, wszystkie one przepełnione są żywą nadzieją na powstanie królestwa mesjańskiego, czyli królestwa Bożego, które obejmie wszelkie narody ziemi, a nawet całe stworzenie. Jednak równocześnie w niektórych fragmentach listów Pawła zauważalny jest szczególny personalistyczny ton, którym zwracał uwagę na „ja” indywidualnego człowieka będące go przedstawicielem całej ludzkości.