"Okaż mnie i jej miłosierdzie i pozwól razem dożyć starości!" (Tb 8,7)

[1] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski. Tom I- II (Prymasowska Seria  Biblijna), red. wyd. pol. P. Dec, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2008, t. 2, s. 525; por. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita. Opowieść o miłości rodzinnej. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny. Stary Testament XII), Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2005, s. 72.

[2] Zob. S. Grzybek, Księga Tobiasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (Pismo Święte Starego Testamentu VI/1), Poznań: Wydawnictwo „Pallottinum”, 1963, s. 85.

[3] Zob. M. Hutter, „Asmodeus”, w: Dictionary of Deities and Demons in Bible, red. K. van der Toorn, B. Becking, P.W. van der Horst, Leiden et al.: Brill, Eerdmans, 1999, s. 106; por. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 72; C.A. Moor, Tobit. A New Translation with Introduction and Commentary (The Anchor Yale Bible ), New Haven, London: Yale University Press, 2008, s. 147.

[4] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 73; por. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 65.

[5] Według dodatków zawartych w Kodeksie Watykańskim (B: oti daimonion philei autēn) oraz Vetus Latina (VL: „quoniam diligit illam”) a także w tłumaczeniu Peszitty, przyczyną śmierci poszczególnych mężów było to, że „demon kochał ją (to jest Sarę)”. Jak wyjaśnia S. Grzybek (Księga Tobiasza, s. 104) nie chodziłoby o miłość zmysłową, gdyż został użyty czasownik „lubić; mieć w kimś upodobanie”. Asmodeusz – według krążących legend – miał dokonywać zabójstw na tle zazdrości o Sarę

[6] Zob. T. Muraoka, A Greek-English Lexicon of the Sepuagint, Louvain, Paris, Walpole: Peeters, 2009, s. 478.

[7] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 73.

[8] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 76.

[9] Tłum. za Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakuba Wujka S.J., tekst poprawili i krótkim komentarzem opatrzyli S. Styś, W. Lohn, Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, 1962, s. 461.

[10] Zob. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 87.

[11] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 78.

[12] Zob. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 103.

[13] Zob. T.M. Willis, „Prawo Lewirackie”, tłum. B. Olszewska, w: Słownik wiedzy biblijnej (Seria biblijna „Vocatio”), red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, red. wyd. pol. P. Pachciarek et al., Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 1996, s. 620; por. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 100.

[14] Wyrażenie „aż do Górnego Egiptu” u starożytnych było przysłowiowe i oznaczało „na koniec świata”. Zob. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 111.

[15] Tłum. za Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakuba Wujka S.J., s. 464.

[16] Zob. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman III, Słownik symboliki biblijnej. Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym (Prymasowska Seria Biblijna), przekł. Z. Kościuk, Warszawa 1998, s. 1026.

[17] W tekście łacińskim można dostrzec swego rodzaju grę słów: „tunc hortatus est virginem Tobias dixitque ei Sarra exsurge deprecemus Deum hodie et cras et secundum cras quia istis tribus noctibus Deo iungimur tertia autem transacta nocte in nostro erimus coniugio”.

[18] Zob. O. Jurewicz, O. Jurewicz, Słownik grecko-polski. Tom 1-2, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2000-2001, t. 2, s. 253.

[19] Zob. tamże t. 1, s. 183.

[20] Zob. T. Muraoka, A Greek-English Lexicon of the Sepuagint, s. 143.

[21] W tym kontekście został przywołany cytat z Rdz 2,18.

[22] M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 100; por. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 112.

[23] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 2, s. 221.

[24] Zob. G.M. Baran, „Małżeństwo – Pisma i Prorocy”, w: Sakramenty Kościoła. Sakramenty uzdrowienia. Sakramenty w służbie komunii (Źródło wody żywej 6b), red. P. Łabuda, Tarnów: Wydawnictwo „Biblos”, 2019, s. 237.

[25] Zob. M.-F. Lacan, „Cudzołóstwo”, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. i oprac. K. Romaniuk, Poznań: Wydawnictwo „Pallottinum”, 1994, s. 171.

[26] Zob. G.M. Baran, Małżeństwo – Pisma i Prorocy, s. 237.

[27] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski, t. 1, s. 262.

[28] Zob. R. Karpiński, Nierozerwalność małżeństwa w Nowym Testamencie Mt 5,32 i 19,9, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 18/2 (1965), s. 85-87.

[29] Zob. A. Descamps, „Sprawiedliwość”, w: Słownik teologii biblijnej, s. 899; a także M.-F. Lacan, „Pobożność”, w: Słownik teologii biblijnej, s. 688.

[30] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 1, s. 341.

[31] Zob. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski, t. 1, s. 67. Innym terminem, który również odpowiada wyrażeniu ep’ alētheías jest ʼmnām – „rzeczywiście, naprawdę”, który pochodzi od tego samego rdzenia ʼmn. Zob. tamże, t. 1, 63.

[32] Zob. I. de la Potterie, „Prawda”, w: Słownik teologii biblijnej, s. 764.

[33]  G.M. Baran, Małżeństwo, s. 238.

[34] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 112; por. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 112.

[35] Zob. O. Jurewicz, Słownik grecko-polski, t. 2, s. 325.

[36] Zob. G.M. Baran, „To jest odwieczne prawo: «Na pewno umrzesz»” (Syr 14,17). Śmierć w świetle Pism i Proroków, w: Co dalej po śmierci. Eschatologia biblijna (Źródło wody żywej 8a), red. P. Łabuda, Tarnów: Wydawnictwo „Biblos”, s. 33.

[37] Zob. S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 112.

[38] Zob. M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, s. 112

[39] Zob. W.A. Beardslee, „Amen”, tłum. J. Marzęcki, w: Słownik wiedzy biblijnej, s. 11.

[40]  W Septuagincie odpowiednikiem hebrajskiego terminu ʼāmēn jest także wyrażenie génoito (optativus) – „oby sie tak stało” (zob. np. Lb 5,22 Pwt 27,15.16.17; 1 Krl 1,36; Ps 88,53.

[41] S. Grzybek, Księga Tobiasza, s. 112.