Historia egzegezy biblijnej

I. STAROŻYTNOŚĆ

Egzegeza biblijna u swych początków koncentro­wała się nad dalszym formowaniem się tekstu biblijnego. aż do osta­tecznego ustabilizowania źródeł biblijnych; później objęła także in­terpretację źródeł biblijnych w wersji zarówno żydowskiej, jak i chrześci­jańskiej.

A. W źródłach biblijnych - pierwsze ślady egzegezy biblijnej dostrze­ga się w księgach ST; jako interpretacja natchnionego tekstu przez późniejszych hagiografów ma ona autorytet wykładu na­tchnionego, a jej twierdzenia dotyczące poznania Boga i drogi do niego mają przywilej bezbłędności.
W ST przybiera ona różne formy; interpretacja biblijnych tradycji (J,E), powoływanie się na wcześniejsze wypowiedzi (cytaty biblijne i aluzje, np. Jr 26,16-19), reinterpretacja istniejących już natchnionych wypowiedzi hagiografów i dosto­sowywanie ich do nowych potrzeb religijnych (relecture), nowe lub antologiczne ujęcia już przedtem gło­szonych prawd (uczniowie proroccy szkoły np. Izajasza, Ma­teusza, prorocy epigoni, autorzy ksiąg dydaktycznych). Wyni­kiem specyficznych form interpretacji tekstu biblijnego są - Pwt, w której daje się zauważyć kazn. sposób aktualizowania sta­rych przykazań (m.in. dekalogu) z czasów Mojżesza, deuteronomiczne dzieło (Joz, Sdz, 1-2 Sm i 1-2 Krl), w którym część dziejów ludu Bożego (Izraela) ujęto pod kątem wierności jahwizmowi (monoteizm) i centralizacji kultu, dzieło Kro­nikarza (1-2 Krn, Ezd i Ne), dokumentujące tożsamość wiary i kultu w oparciu o dzieje Izraela, a także Dn, gdzie w formie wyroczni apokaliptycznych przedstawiono przeszłe i teraźniejsze dzieje Izraela jako zapowiedź realizacji Królestwa Bożego.
Jezus Chrystus i pierwsi chrześcijanie przejęli nie tylko tekst ST, ale także metody jego interpretacji (sens wyrazowy, alegorię, midrasz), o czym świadczą nowotestamentalne księgi biblijne, w których hagiografowie cytują teksty starotestamentalne lub nawiązują do nich przez aluzje; cytaty te i aluzje wskazują na niektóre zasadnicze różnice w stosowaniu metody egzegetycznej.

B. Okres judaizmu - Dzieje egzegezy biblijnej w znaczeniu ścisłym roz­poczęły się po uformowaniu kanonu Pisma świętego, okre­ślającego liczbę ksiąg ST i NT. Pierwsi komentowali ST żydzi jako spadkobiercy tradycji Izraela.
W środowisku qumrańskim, całkowicie zwią­zanym z ideologią wspólnoty oczekującej objawienia Mistrza Sprawiedliwości, częściowo posługiwano się alegorią (np. 6 QCD lub 1 QS 8) oraz parafrazą (np. 1 QS 11-18); wykładu ksiąg prorockich (Iz, Oz, Mi, Ha i So) - z uwagi na ideologicznie tendencyjną aktualizację, która najpełniejszy wyraz znalazła w peszerach - nie można zaliczyć ani do właściwych komentarzy, ani do midraszów; do midraszów zbliża się wy­kład 4 QFlor i 1 QapGn. Podobieństwa, jakie zachodzą między egzegetyczną metodą Hbr, Dz 7 czy Jk a dokumentami qumrańskimi, są przypadkowe i mają źródło w mesjanistycznym rozumieniu tekstu ST.
W środowisku rabinackim powstawały kolejne szkoły: tannaitów, amorytów, talmudystów i masoretów. W 39 księgach uznanych za święte, zwł. w Torze, uczeni w Piśmie (a rabini od II w.) szukali zawartej w nich woli Bożej; pierw­szymi komentarzami były tzw. parafrazy aramejskie (Targumy); praktyczny sposób komentowania tekstu bibl., przeznaczony dla celów dydaktycznych i moralizujących, zwany midraszem, miał 2 pod­stawowe formy: halacha (komentarz do tekstów prawniczych Tory) I hagada (komentarz do nieprawniczych tekstów ST). Wypracowane w midraszu zasady hermeneutyczne (Hillel podał ich 7, Ismael ben Elisza powiększył ich liczbę do 13, a do 33 Josse ben Chalafta Galilejczyk), jako obowiązujące w egzegezie rabinackiej, znalazły swój pełny wyraz w Talmudzie, tj. w Misznie (oficjalny zbiór doktryny prawniczej opartej na tradycji i komentarzu do tekstów biblijnych) i Gemarze (komentarz uzupeł­niający). Prawdziwie naukowe komentarze, mające dość dużą war­tość filologiczną i rzeczową, pochodzą dopiero ze średniowiecza i opie­rają się na sensie wyrazowym. Drogę do nich przygotował Saadia ben Josef (zm. 942), gaon akademii w Surze n. Eufra­tem, który przełożył na język arab. i skomentował wg sensu wyrazowego większą część ksiąg ST. Do znakomitszych wykła­dów tekstów ST w XII i XIII w., przedrukowywanych w rabinackich wydaniach Biblii, należą komentarze Rasziego z Troyes (Salomon ben Izaak), Aben Ezra z Toledo (Abraham ibn Ezra) i 3 Kimchich z Narbonne - Józefa oraz jego synów, Moj­żesza i najsłynniejszego z nich Dawida (Radak). Sens wyrazo­wy w interpretacji Biblii przyjmowali również egzegeci ka­raimów, np. Jafet ben Ali (X w.) i Jakub ben Reuben (XTI w.).
W czasach hellenistycznych pojawił się alegoryczny wykład tekstu biblijnego, za którego głównych przedstawicieli uważa się Filona z Alek­sandrii (zm. 42) i Akibę ben Josefa (zm. 137). Kierunek filozoficzny w egzegezie żydowskiej tego okresu reprezentuje Mojżesz ben Maimon z Kordoby (Majmonides), który w wykładzie tekstu biblijnego. w wielu przypadkach odrzucał sens wyrazowy. Mistyczną metodę interpretacji tekstu biblijnego zastosował talmudysta i kabalista Moj­żesz ben Nachman (Nachmanides). W sposób mistyczno-teozoficzny interpretowali tekst ST tzw. kabaliści, rozwijający swój kierunek w XII w. w pd. Francji i w Hiszpanii. Za kodeks kabały uchodzi księga Zohar (wspaniała), będąca ko­mentarzem teozoficznym do Tory. Nawrót do sensu wyrazowe­go nastąpił w okresie odrodzenia, zwłaszcza u Izaaka ben Jehudy z Lizbony (Abrabanel), który w swych komentarzach uwzględ­niał również opinie egzegetów chrześcijańskich. Egzegeci żydowscy aż po czasy współczesne stosują w swych komentarzach te same naukowe zasady i kryteria, co egzegeci chrzęścijańscy; w zależności od szkół egzegetycznych, do jakich się zaliczają, reprezentują kierunek tradycyjny bądź racjonalistyczny.

C. Okres wczesnochrześcijański - W chrześcijaństwie po­jawił się typologiczny sposób rozumienia tekstu ST; hagiografowie NT dostrzegli bowiem, że wydarze­nia, rzeczy lub osoby występujące w tekstach ST były zapowie­dzią wydarzeń, rzeczy i osób nowej ekonomii zbawienia i swe urzeczywistnienie znalazły w Chrystusie i jego Kościele. Treść ST przestała być dla chrześcijan jedynym autorytetem religijnym oraz wyłącznym wzorcem myślenia teologicznego i duchowości religijnej, gdyż stał się nim Jezus Chrystus i jego nauka akceptująca treść objawie­nia Bożego, lecz udoskonalająca je i wzbogacająca o nowe prawdy.
Ojcowie apostolscy interpretowali Pismo św., zwł. ST, w sensie alegorycznym; nie stworzyli jednak komentarzy biblijnych w ścisłym zna­czeniu. Również apologeci wczesnochrześcijańscy II w. (Ju­styn, Teofil, bp Antiochii, Ireneusz, bp Lyonu) posługiwali się Pismem św., ale w mniejszym stopniu; wielu z nich uważało, iż ST jest starszy niż pisma mędrców oraz poetów greckich i dlatego sądzili, że są w nich zapożyczenia ze ST; w odniesieniu zaś do Chrystusa, zwłaszcza w uzasadnieniu jego mesjaństwa, sięgali do ale­gorycznych interpretacji ST.
Herezje tego okresu i walka z nimi odegrały w egzegezie biblijnej znaczną rolę; Bazylides, Walentyn i jego uczniowie - Ptolemeusz i Herakliusz, Hegezyp, Marcjon, Papiasz, bp Hierapolis, Tacjan i jego uczeń Rodon oraz inni przeszli do historii egzegezy dzięki swoim pełnym komentarzom biblijnym, w których stosowali zarów­no alegorię, jak i sens historyczny (wyrazowy), oraz ustaleniu zasad hermeneutycznych. Ocalałe fragmenty prac nie pozwalają na ocenę ich dzieł. Zasady egzegetyczne i komentarze na nich oparte dały dopiero szkoły.