Historia egzegezy biblijnej

II. ŚREDNIOWIECZE

W przeciwieństwie do Kościoła wschodniego, w którym posługiwano się egzegezę biblijną w duchu tradycyjnym, w Kościele zachodnim nastąpiło znaczne jej zróżnicowanie.

A. W Kościele wschodnim - w egzegezie biblijnej wyróżnia się 3 główne ośrodki (grecko-bizantyjski, nestoriański i monofizycki).

1. Środowisko bizantyjskie - cechuje tradycjonalizm, czego wyrazem są komentarze i scholiony oparte przeważnie na cytatach zaczerpniętych z ojców Kościoła. Ponieważ egzegeci nie znali języka hebrajskiego, posługiwali się LXX recenzji heksaplarnej, mającą jednak w rezultacie tekst niejednolity, bo po­prawiany tekstem przedheksaplarnym i późniejszymi recenzjami Hezychiusza z Aleksandrii i Lucjana z Antiochii. Nie ustalono też ostatecznie liczby ksiąg, przyjmując jednak za święte i kanoniczne te, które zawierał spis 47 kanon III synodu kartagińskiego (397), odpowiadający zatem kanonowi Pisma świętego, ustalonemu później na Soborze Trydenckim (1546). Do najbardziej znanych ko­mentatorów należeli - w VI w. Olimpiodor, diakon aleksandryjski i Ekumeniusz, w VII w. Andrzej z Cezarei i Atanazy z Synaju, w VIII w. Jan z Damaszku, w IX w. patriarcha Focjusz, w XI w. Teofllakt z Ochrydy i Eutymiusz Zigabenos, w XIII w. Nicefor Blemmydes, w XIV w. Teodor z Melitene i w XV w. Marek z Efezu. W XIII-XV w. jako komentarze pojawiały się wyłącz­nie kateny.

2. Środowisko nestoriańskie - pozostało wierne zasadom interpretacyjnym i kierunkowi Teodora z Mopsuestii (czołowe­go interpretatora); po zamknięciu szkoły w Edessie (489) więk­szość mistrzów i uczniów przeniosła się do Nisibis (pd.-wsch. Turcja); egzegezę biblijną uprawiano również w innych miastach perskich - centrach życia intelektualnego (np. Arbela, al-Hira, Kaszkar, Seleucja-Ktezyfont) oraz w szkołach monastycznych. Aktywność egze­getyczna tego środowiska ujawniła się w komentarzach, katenach i tzw. quodlibetach. Komentowano tekst przekładu syryjskiego Peszitty, a potem syryjskiego przekład tekstu heksaplarnego LXX, ja­ki dał 615-617 Paweł z Teli. Ebedjesu, metropolita Nisibis (zm. 1318), który pozostawił spis pisarzy nestoriańskich oraz wykaz ich dzieł, napisał komentarze do ksiąg ST i NT (nie zachowały się); poza tym dokonywano przeważnie przekładów syr. daw­nych dzieł ojców. W egzegezie biblijnej VI-XV w. zasłużyli się poza Ebed­jesu: Narses z Nisibis (zm. 502), rektor tamt. szkoły, autor wielu komentarzy do ksiąg ST, Iszo'dad z Merw, bp Hedatta (zm. ok. 850), którego komentarze do ST i NT zawierały wiele wyjątków z dzieł ojców, zwł. Teodora z Mopsuestii i in. pisarzy nestoriańskich, oraz Abu'l Faradż Abdallah (Ibn at-Tajjb, zm. 1043), który na język arab. przełożył Diatessaron i napisał arabski komentarz do ST i NT pt. Raj chrześcijan.

3. Środowisko monofizyckie - jest zróżnicowane przez odrębny rozwój egzegezy biblijnej w Kościele koptyjskim (i związanym z nim etiopskim), jakobickim i ormiańskim. Kościoły te uznawały ten sam kanon Pisma św., do którego włączyły także niektóre starotestamentalne apokryfy, a ponadto pisma apostolskich ojców (1 i 2 List Klemensa Rzymskiego, Konstytucje apostolskie, List Barnaby i Pasterza Hermasa).
W Kościele koptyjskim powstawały także komentarze i prze­kłady pism ojców. Bogatsza, choć równie mało znana i nie opracowana, jest egzegetyczna literatura Kościoła ormiańskiego, w którym 410 Mesrop wraz ze współpracownikami dokonał przekładu syryj­skiej Peszitty na język ormiański; przekład ST poprawiono 432 wg tekstu heksaplarnego LXX, a NT wg tekstu greckiego; do X w. ko­rzystano z komentarzy ojców w języku greckim I syryjskim; oryginalne komentarze stworzył m.in. Grzegorz z Narek (zm. 1003), Nerses, abp Tarsu (zm. 1198), Jan Wanakan (zm. 1250) i Grze­gorz z Tatew (zm. 1411).
Bardziej aktywny w egzegezie biblijnej okazał się syryjski Kościół jakobitów dzięki komentarzom w języku syryjskim i arabskim opartym na tekście Peszitty oraz na przekładzie heksaplarnym LXX - filokseniańskim i harkleńskim, które w przeciwieństwie do Peszitty zawierały wszystkie kanoniczne księgi NT. Do wybitniejszych egzegetów jakobickich należą - Daniel z Salah (VI w.), Jakub, bp Edessy (zm. 708), Mojżesz bar Kefa (zm. 903), Dionizy bar Salibi, bp Marasz (zm. 1171), i najsłynniejszy z nich – Abu'l Faradż (zm. 1286).