Historia egzegezy biblijnej

B. W Kościele zachodnim - wiedzę teologiczną identyfikowano ze znajomością Pisma św.; studium Biblii rozpoczynano już w szkołach parafialnych i katedralnych w zakresie 7 sztuk wyzwolo­nych, a egzegezę biblijną uważano za szczyt formacji intelektualnej.

1. Wiek VIII-XI - W tym okresie ściśle trzymano się egzegezy ojców, popularyzując komentarze Ambrożego, Hiero­nima, Augustyna i Grzegorza I Wielkiego i opracowując tzw. breviaria ich dzieł. Działalność egzegetyczna zmierzała do budowa­nia i pogłębiania duchowości chrześcijańskiej, przez recytacje psalmów i kantyków biblijnych, wygłaszanie homilii i pisanie postylli; stąd w komentarzach często ograniczano się do interpretacji tekstów liturgicznych zaczerpniętych przeważnie z Rdz, Ps, Mt, Listów Pawła Apostoła, Pnp i Ap; z braku znajomości języków biblijnych (hebrajskiego, aramejskiego, geckiego) interpretowano tekst wg Wulgaty w sensie alegorycznym (mistycznym) i duchowym (typicznym); jedyną skrupulatnie przestrze­ganą regułą hermeneutyczną stało się dążenie, by komentarz danego tekstu nie był sprzeczny z tymi tekstami Pisma św., których sens był jasny. Do najbardziej znanych komentatorów należą - Beda Czcigodny (zm. 735), w którego dziełach zawarta jest bogata tradycja egzegetyczna wieków poprzednich, Alkuin, któ­ry poprawił tekst łaciński ST i NT (recenzja Alkuina), Raban Maur oraz jego uczeń Walafryd Strabo, a także autorzy katen - Jan Szkot Eriugena, który dzięki znajomości języka greckiego udostępnił komentarze biblijne ojców wschodnich z zakresu mistyki, i Remigiusz z Auxerre (zm. 908); znaczną rolę w egzegezie biblijnej tego okresu odegrały również szkoły klasztorne (np. Cluny) i katedralne (np. Chartres i Reims).

2. Wiek XII-XIII - Biblia, pozostając nadal na usługach duszpasterstwa i duchowości chrześcijańskiej, stała się przedmiotem studium naukowego; zwykłe czytanie (lectio divina) i wyjaśnianie trudnych terminów lub zwrotów (glosy) przerodziły się w badanie tekstu w celu wyjaśniania różnych zagadnień teologicznych (ąuaestiones de divina Pagina).
Teologowie i egzegeci nie zadowalali się już cytowaniem ojców, lecz opierając się na tekstach biblijnych przeprowadzali do­wodzenie rozumowe za lub przeciw badanej kwestii, w poszu­kiwaniu prawdziwego sensu Pisma świętego; nie podważając autorytetu ojców, podkreślali częsty u nich brak jednomyślności czy błędną interpretację, stwierdzając, że nie doceniali sensu wyrazowego. Świadomi, że teksty Pisma św. budzą wiele wątpliwości (zwłaszcza natury historycznej), zapoczątkowali oni badania zasad hermeneutycznych dotyczą­cych sensu wyrazowego, duchowego, alegorii i kontekstu; przy opracowywaniu zasad krytyki zaczęli zwracać uwagę na koniecz­ność wnikania w intencję autora natchnionego oraz badania celu napisania dzieła i doboru szaty literackiej; akcentowali także konieczność solidnego przygotowania duchowego i moralnego, zwłaszcza pilność, gorliwość i pokorę w nieustannym badaniu tekstu. Wybitnymi komentatorami XII w. byli - Anzelm z Laón, Rupert z Deutz, P. Abelard, Piotr Lombard, a z paryskiej szkoły klasztornej Święty Wiktor (wiktoryni), Hugon, Ry­szard i Andrzej, których program kontynuowali Piotr Comestor, Piotr Kantor i S. Langton, autor podziału tekstu ksiąg ST i NT na rozdziały; niezależnie od nich rozwijał się kierunek mistyczmej interpretacji, który reprezentuje Bernard z Clairvaux oraz kierunek duchowy reprezentowany przez Joachima z Fiore.
W XIII w. badania egzegezy biblijnej koncentrowano głównie na wydziale teologii uniwersytetu paryskiego i w tzw. studiach gen. wielkich miast europejskich, m.in. w Oksfordzie, Bolonii i Tuluzie; uprawiali je przede wszystkim dominikanie i franciszkanie. Ponieważ egzegetą (magister in Sacra Pagina) był zawsze teolog (magister theologiae), w tzw. glosariach (glossa ordinaria), repertoriach alfabetycznych (summa dictionum) i krótkich objaśnieniach trud­niejszych terminów biblijnych (distinctiones) poruszano przede wszy­stkim zagadnienia z zakresu teologii dogmatycznej i moralnej dla celów katechetycznych i kaznodziejskich; postylle natomiast nadal pozostały głównym popularnym środkiem szerzenia znajomości Biblii. Względy teologiczne spowodowały wzrost zapotrzebowania na słowne i rzeczowe konkordancje biblijne. Wszelkie komentarze i dowodzenia teologiczne opierano na łacińskiej wersji Pisma św.; tekst Vg porównywano z tekstem oryginalnym ST (veritas hebraica), ograniczając uwagi krytyczne tylko do stwierdzenia rozbieżności; przekonanie o bezbłędności Pisma św. oraz stosowanie niektórych zasad dialektyki arystotelesowskiej stanowiły podstawę ówczesnej hermeneutyki biblijnej, w której spośród 3 sensów biblijnych preferowano wyrazowy; dobre komentarze teologiczne owego okresu charakteryzuje - uwzględ­nianie ducha, w jakim święte księgi pisali hagiografowie, prze­świadczenie, że Pismo św. zawiera prawdy o Chrystusie i Ko­ściele, odwoływanie się przy tekstach trudnych do miejsc paralelnych, z których tworzono florilegia, oraz powoływanie się na interpretację ojców Kościoła, zwłaszcza przy wykładzie tekstów trudniejszych; zrozumienie potrzeby i sensu znajomości filolo­gii biblijnej, składni i analizy krytycznej spowodowało specjalizację i od­graniczenie studium biblijnego od teologicznego oraz stało się punktem wyj­ścia późniejszych badań nad biblijnymi rodzajami literacki­mi. Egzegeza biblijna tego okresu nie była jednolita; na jej wieloaspektowy charakter i rozwój w dużym stopniu wpłynęły ówczesne ruchy reformistyczne (np. katarowie, waldensi). Pełny rozkwit nastąpił dzięki wielkim teologom, jak Hugon z Saint-Cher OP, autor postylli i pierwszej łacińskiej konkordancji, Bonawentura, To­masz z Akwinu (autor słynnego komentarza do Ewangelii - Catena aurea), Albert Wielki, Piotr z Tarentaise OP, Mikołaj z Gorham OP, P. Olivi OESA, Mateusz z Aquasparty OESA, Idzi Rzymski OESA, Mikołaj z Liry OFM, autor postylli opartej na interpretacji wyrazowej tekstu biblijnego z licznymi zastosowania­mi praktycznymi (moralitety), i Eckhart OP, który wykład tek­stu biblijnego oparł na sensie duchowym.
W późnym średniowieczu w egzegezie biblijnej ograniczano się tylko do postylli i glos; nowością tego okresu są medytacje biblijne, uprzy­stępniające treść Pisma św., Biblie ubogich oraz interpretacje mistyczne; do reprezentantów należą m.in. - Ludolf z Sakso­nii, Piotr z Ailly, J. Gerson, Paweł z Burgos, A. Tostado, Dio­nizy Kartuz i Jakub z Walencji OESA. W Polsce zaczęły poja­wiać się przekłady Pisma św., zwłaszcza Psałterza oraz Ewangelii. Pierwszymi komentatorami Pisma św. byli Mateusz z Krakowa (zm. 1410), autor komentarza do Rz, Koh i Pnp, oraz B. Hesse (zm. 1456), autor komentarza do męki Pańskiej wg Mt i prawdopodobnie komentarza do Mt (przypisywany Janowi Kantemu).
Pod koniec późnego średniowiecza rozwinął się w egzegezie biblijnej kie­runek humanistyczny, który zapoczątkowali L. Valla i G. Manetti.