Historia egzegezy biblijnej

2. W zakresie praktyczno-doktrynalnym - stosowanie zasad racjonalistycznych doprowadziło w egzegezie biblijnej do znacz­nego zróżnicowania poglądów i metod interpretacji tekstu oraz do podziału na egzegezę biblijną ST i egzegezę biblijną NT.
Starotestamentalne badania krytyczne początkowo skoncentrowa­no na analizie struktury literackiej Pięcioksięgu, w czym zasłużyli się m.in. - K.D. Ilgen (zm. 1834), W.M.L. De Wette (zm. 1849), A.W. Knobel (zm. 1863), H. Hupfeld (zm. 1866), E. Reuss (zm. 1891), A. Kuenen (zm. 1891), A. Dillmann (zm. 1894), H. Kosters (zm. 1897), oraz na jego genezie (zwłaszcza rozwiązania proble­mu historyczności tekstów narracyjnych i prawniczych). Skraj­ni sceptycy, zwłaszcza zwolennicy teorii J. Wellhausena (zm. 1918), który w egzegezie biblijnej oparł się na niektórych filozoficznych przesłankach G.W.F. Hegla, oraz protagoniści panbabilonizmu, np. E. Schrader (zm. 1908), H. Winckler (zm. 1913), H. Zimmern (zm. 1931) i P. Jensen (zm. 1936), rozwiązywali problem źródeł Pięcioksięgu na podstawie nowo odkrytych zabytków literatury starożytnej Mezopotamii; bardziej umiarkowaną aplikację tych zdobyczy zastosowali m.in. - K.H. Cornill (zm. 1920), H. Holzinger (zm. 1944), A. Lods (zm. 1948), G. Holscher (zm. 1955), R.H. Pfeiffer (zm. 1958), C. Kuhl oraz autorzy komentarzy do ST redagowanych przez K. Martiego (zm. 1925), W. Nowacka (zm. 1928), a po­nadto Ch.A. Briggsa (zm. 1913), S.R. Drivera (zm. 1914) i A. Plummera (zm. 1926); w tym duchu historię Izraela napisali B. Stade (zm. 1906), R. Kittel (zm. 1929) i H. Guthe (zm. 1936). Wellhausenowską metodę interpretacji wkrótce wprowadzono do innych ksiąg ST - w księgach prorockich zastosował ją B. Duhm (zm. 1928); nowy etap w rozwoju tej metody został zapocząt­kowany przez H. Schultza (zm. 1903) i E. Kóniga (zm. 1936) oraz kontynuowany przez A. Bertholeta (zm. 1951) i O. Eissfeldta (zm. 1973).
Jeszcze większe zróżnicowanie zaznaczyło się w racjonalistycznej interpretacji NT, czego wyrazem są m.in. wykład moralno-symboliczny I. Kanta czy psychologiczno-pragmatyczny H.E.G. Paulusa; wprowadzenie dialektyki heglowskiej do egzegezy biblijnej wpłynęło na powstanie kierunku mitologicznego, jaki reprezentuje D.F. Strauss (zm. 1874), który uważał, że wydarzenia ewangeliczne są albo mitami, albo tworami mityczno-historycznymi, oraz kierunku antynomicznego, którego przedstawicielem jest F.Ch. Baur (zm. 1860) z tybińskiej szkoły teologicznej, wywodzący początki chrześcijaństwa z ideologicznych tarć wśród chrześcijan; w szkole liberalnej teologii, sta­nowiącej przeciwwagę mitycznej i antynomicznej interpretacji NT, której przedstawicielami są m.in. - F. Schleiermacher, K.T. Keim (zm. 1878), A. Ritschl (zm. 1882), E. Renan (zm. 1892), H.J. Holtzmann (zm. 1910), B. Weiss (zm. 1918) i A. Harnack (zm. 1930), przyjmowano historyczność postaci Jezusa i uwzględniano w badaniach judaizm współczesny Jezusowi.
Badania porównawcze kultury religijnej ludów starożytnego Bliskie­go Wschodu z dziejami religii izraelskiej, prowadzone w duchu J.S. Semlera (zm. 1791), H. Corrodiego (zm. 1793), L. Bertholda (zm. 1822), a zwłaszcza J.G. Eichhorna (zm. 1827), zapoczątkowały w egzegezie biblijnej ST szkołę interpretującą tekst metodą historyczno-religijną, za której twórcę uważa się H. Gunkela (zm. 1932); w odkrywaniu elementów przedliterackich (tradycje), stanowią­cych tworzywo literackie (formy, gatunki) redaktora; ma ona wspól­ne elementy z metodą historii form (Formgeschichte), którą od 1920 do NT zaczęli stosować m.in. M. Dibelius (zm. 1947) i K.L. Schmidt (zm. 1956); historyczno-religijny kierunek interpretacji tek­stu pogłębiono metodą historii tradycji (Traditionsgeschichte) i historii redakcji (Redaktionsgeschichte); tzw. szkolę skand., z mityczno-rytualną interpretacją tradycji jako tworzywa źródło­wego tekstów bibl., reprezentują m.in. - A. Bentzen (zm. 1953), I. Engnell (zm. 1964), S. Mowinckel (zm. 1965), S. Holm-Nielsen, J. Lindblom, T.N.D. Mettinger, J. Pedersen, E. Sjoberg i G. Widengren. Zwolennikami kierunku religijno-pneumatologicznego w egzegezie biblijnej byli H. Olshausen (zm. 1839), J.L.S. Lutz (zm. 1844), J.Ch. K. von Hofmann (zm. 1877) i J.T. Beck (zm. 1878), kontynuato­rami zaś K. Girgensohn (zm. 1925), E. Seeberg (zm. 1945) i K. Barth (zm. 1968) w swej dialektycznej teologii; wykład NT oparty na mesjanizmie żydowskim i mistyce pogańskiej reprezentują m.in. W. Bousset (zm. 1920) i A. Loisy (zm. 1940), a na mesjanizmie eschatologicznym i apokaliptyce judaistycznej m.in. R. Eisler (zm. 1949) i A. Schweizer.
W najnowszej egzegezie biblijnej wyróżnia się 3 nurty:
1° nurt o charak­terze badań historyczno-krytycznych i literackich, skoncentrowany zarówno na naj­bardziej dosłownym przekładzie tekstu oryginalnego (M. Buber, F. Rosenzweig), jak też na literackim pięknie Biblii (tzw. interpre­tacja totalna - S. Talmon, Z. Adar, M. Weiss, M.A. Beek) lub na badaniach semantycznych, semiotycznych i pragmatycz­nych (metoda strukturalna - L. Morin, P. Ricoeur, G. Crespy, C. Culley, D. Patte, R.M. Polzin, D.O. Via);
2° nurt akcentujący teologiczną wymowę tekstu, wieloaspektowy albo interpretujący tekst pod kątem jedności ST i NT (O. Procksch, E.G. Kraeling, W. Vischer) lub kierunek chrystologiczny (m.in. O. Cullmann, W. Pannenberg, W. Zimmerli, J.P. Gabus) bądź też obiera centralną ideę teologii biblijnej w aspekcie historycznym (L. Kohler, G. von Rad, T.Ch. Vriezen, C. Westermann, W. Schmidt, G.F. Hasel);
3° nurt oparty na filoz. przesłankach egzystencjalizmu M. Heideggera, stworzony 1941 przez R. Bultmanna, stawiający na pierwszym miejscu człowieka usiłującego zrozumieć treść tekstu biblijnego, niosącą mu rzeczywistość zbawczą, a nie przedmiot badań teologicznych, czyli tekst biblijny; ta interpretacja egzystencjalna, zwana też programem demitologizacji tekstu biblijnego, ma wielu zwolen­ników (np. A. Sand, E.W. Kohls, K. Rudolph) i przeciwników (np. O. Cullmann); nurt ten obejmuje też kierunek akcentujący bardziej personalistyczne i społeczne oddziaływanie tekstu biblijnego (np. G. Maier, W. Wink, J. Barr).
Niezależnie od kierunków i metod interpretacyjnych opraco­wano słowniki teologiczne, jak wydany przez G.J. Botterwecka i H. Ringgrena Theologisches Worterbuch zum AT (TWAT), wyd. przez E. Jenniego i C. Westermanna Theologisches Handworterbuch zum AT (THAT) oraz wyd. przez G. Kittela i G. Friedricha Theologisches Worterbuch zum NT (TWNT), a także wyd. przez M. Notha, S. Herrmanna i H.W. Wolffa w Neukirchen Biblischer Kommentar. Altes Testament (BK).

B. W łączności z nauczycielskim urzędem kościoła - wyróżnia się w dziejach katolickiej egzegezy biblijnej najnowszych czasów 2 okresy, których linię demarkacyjną stanowi ogłoszenie encykliki Divino afflante Spiritu z 1943.
W początkach I okresu egzegezy biblijnej ma przeważnie charakter scholastyczny i jako opozycja do racjonalizmu nabiera cech apologijnych; w wyjaśnianiu treści teologicznych czerpie w dużej mierze z komentarzy ojców Kościoła, a także ze złotego okresu katolickiej egzegezy biblijnej, o czym świadczą zwłaszcza introdukcje i komentarze takich egzegetów, jak A. Moralia (zm. 1830), J.H. Janssens (zm. 1853), F. Pawłowski (zm. 1876), U. Ubaldi (zm. 1885), W. Serwatowski (zm. 1897), Sz.M. Kozłowski (zm. 1899), J.T. Lamy (zm. 1907), R. Cornely (zm. 1908), F. Vigouroux (zm. 1915), H. Hopfl (zm. 1934), J. Sickenberger (zm. 1545), J. Kruszyński (zm. 1953), A. Szlagowski (zm. 1956), a także serie komentarzy Scripturae Sacrae cursus completus (I-XXVIII, P 1838-40), Cursus Scriptu­rae Sacrae (CSS), Bonner Bibelwerk (Bo 1923-35), La Sainte Bible (PCIBib) i monografii - Alttestamentliche Abhandlungen (ATA), Neutestamentliche Abhandlungen (NTA), Biblische Studien (BSt), Etudes bibliques (EtB), encyklopedie biblijne - M. Hagena Lexicon biblicum (I-III, P 1905-11) i Realia biblica, geographica, naturalia, archeologica (P 1914) oraz E. Kalta Biblisches Reallexikon (I-II, Pa 1931.1938-39²), a także teologie (m.in. F. Ceuppensa i M. Hetzenauera).