Historia egzegezy biblijnej

III. OKRES NOWOŻYTNY

Związany z renesansem pęd do zapoznawania się z dziełami literatury starożytnej spowodo­wał w egzegezie biblijnej ogólną tendencję studiowania Biblii w wersji orygi­nalnej i dokładnego zaznajamiania się z biblijnymi języka­mi; wynalezienie druku ułatwiło szerszy dostęp do tekstu Pisma św. w językach oryginalnych i starożytnych przekładach; dzięki zaś reformacji uświadomiono sobie koniecz­ność gruntownej i naukowej znajomości tekstu św.; czynniki te za­decydowały o wielokierunkowym rozwoju biblistyki.

A. Nauki pomocnicze - W zakresie filologii biblijnej i krytyki tekstu zasłużyli się - J. Reuchlin (zm. 1522), Eliasz Lewita (zm. 1549), J. Buxtorf Starszy (zm. 1629) i Młodszy (zm. 1664), Bernard de Montfaucon OSB (zm. 1741), P. Sabatier (zm. 1742), A. Schultens (zm. 1750), B. Kennicott (zm. 1783), Ch.F. Houbigant COr (zm. 1783), R. Holmes (zm. 1805), G.B. de Rossi (zm. 1831) i J. Parsons (zm. 1847). Pierwsze poliglotty wydali - kard. F. Ximenes (1514-17), Arias Benito (1569-72), J. Morin (1628-45) i B. Walton (1654-57). Pierwszych tłumaczeń ST z tekstu oryginalnego dokonali - kard. Idzi z Viterbo (zm. 1532), P. Fagius (zm. 1549) i S. Castellion (zm. 1563); Vulgatę poprawio­ną wg tekstów oryginalnych wydał Isidorio Clario (1542 i 1557), a polski przekład z Vulgaty, poprawiony tekstem oryginalnym, dał J. Wujek (zm. 1597). Introdukcję biblijną jako nową dyscyplinę w biblistyce zapoczątkowali - S. Pagnini (zm. 1541) i Sykstus ze Sieny (zm. 1569), a rozwijali ją - A. Salmerón (zm. 1585), Robert Bellarmin (zm. 1621), J. Bonfrere (zm. 1642), A. Rivet (zm. 1651), Morin (zm. 1659) i A. Calov (zm. 1686). Nowy etap nastąpił w egzegezie biblijnej dzięki krytyce literackiej podjętej przez katolickiego biblistę A. Masiusa (zm. 1573) i protestanta I. de La Peyrere'a (zm. 1676), którzy dali początek nowej historyczno-krytycznej metodzie interpre­tacji; za jej ojca uważa się R. Simona COr (zm. 1712), dzięki jego pracom, zwłaszcza Histoire critique de texte, des versions et des commentateurs du VT (P 1678), Histoire critique du texte du NT (Ro 1689) i Nouvelles observations sur le texte et les versions du NT (P 1695); zwalczali ją ze strony katolickiej m.in. J.B. Bossuet (zm. 1704), a z protestanckiej J. Clericus (zm. 1736) i J.G. Carpzow (zm. 1767); ideę Simona, który nie stworzył szkoły rozwijającej jego myśli, przejęli i kontynuowali ze strony katolickiej - A. Calmet OSB (zm. 1757), J.N. Schaeffer SJ (zm. 1790) i H. Goldhagen SJ (zm. 1794), a ze strony protestanckiej J.A. Turretini (zm. 1737). Prekursorami innych nauk pomocniczych, jak geografia i archeolo­gia biblijna są - A. Ortelius (zm. 1598), Arias Benito, S. Bochart (zm. 1667) oraz nawrócony żyd B. Ugolini (zm. 1769), który wydał Thesaurus antiquitatum sacrarum (I-XXXIV, Ve 1744-69), umieszczając w nim m.in. tłumaczenie niektórych traktatów z Talmudu oraz midraszów.

B. Komentarze - stanowiące egzegezę biblijną w ścisłym znaczeniu po­wstawały w tym okresie tak w Kościele kat., jak i w Kościo­łach protestanckich.

1. Katolickie komentarze miały swój okres rozkwitu do 1650, m.in. dzięki dekretom Soboru Trydenckiego dotyczącym Pisma św. (EB 42-57); pisali je - A. Masius (zm. 1573), C. Jansen St. z Gandawy (zm. 1576), J. de Maldonado (zm. 1583), A. Sal­merón (zm. 1585), F. de Ribera (zm. 1591), Francisco de To­ledo (zm. 1596), W. Estius (zm. 1613), Robert Bellarmin, Kor­neliusz a Lapide (zm. 1637), J. de Pineda (zm. 1637), G.S. Menochio (zm. 1655) i J. de la Haye (zm. 1661); w Polsce zaś - W. Wróbel (zm. 1537), autor komentarza do Ps, Mateusz z Kościana (zm. 1545), interpretujący Ps i księgi proroków z tekstu oryginalnego, Wojciech z Nowego Pola (zm. 1559), który dał pierwszą w Polsce i upowszechnioną w Europie teo­logię biblijną Scopus biblicus Veteris et Novi Testamenti (Kr 1553, An 1659⁹), i P. Skarga SJ (zm. 1612), który nie zostawił wprawdzie komentarzy, ale bogatą w cytaty Pisma św., przeważnie wg własnego przekładu, spuściznę kaznodziejską.
W 1650-1880 nastąpił okres stagnacji i defensywnej formy interpretacji Pisma św. Reprezentują go - Bossuet (zm. 1704), Bernardyn z Picquigny (zm. 1709), A. Noel (zm. 1724) i Calmet.

2. Protestanckie komentarze mają charakter polemiczny; przyjęcie wiary w usprawiedliwienie tylko przez łaskę, przeakcentowanie nadprzyrodzonego charakteru Biblii z zasadą sola Scriptura oraz interpretowanie Pisma św. na podstawie osobistego oświecenia wewnętrznego przez Ducha Świętego, przy równoczesnym odrzuceniu nieomylności autorytetu nauczycielskiego urzędu Kościoła, spowodowały, że egzegeza biblijna weszła na drogę pietyzmu i pseudomistycyzmu lub racjonalizmu. Początkowo komenta­torami Pisma św. byli twórcy reformacji - M. Luter, autor komentarzy o charakterze kaznodziejskim do Rdz, Ps, Rz, Hbr, Ga i Mt, Ph. Melanchton, który stworzył scholiony (annotationes) do Mt, J, Kol i Rz, oraz J. Kalwin, komentator Pięcioksięgu, Ps, Iz i całego NT z wyjątkiem Ap; ich kontynuatorami byli m.in. T. Beza (krytyk tekstu), J. Drusius (zm. 1616) i L. de Dieu (zm. 1642). Dorobek egzegetyczny w zakresie ST był w tym okresie bardzo ubogi; w XVII-XVIII w. zasada sola ratio do­prowadziła w egzegezie biblijnej do negacji wszystkiego, co przekracza po­znanie rozumu ludzkiego. H. Grotius przez swe Annotationes do całego ST i części NT otwarł drogę racjonalizmowi. J. Coccejus, interpretując cały ST w sensie typicznym, stał się ojcem figurystów. Do pietystycznego kierunku interpretacji Biblii ów­czesne zasady krytyki tekstu i krytyki literackiej zaczęli wprowadzać A.H. Francke, J.A. Bengel, C. Benedict i J. David, dla jansenizmu I.L. le Maistre de Sacy; zwolennikiem interpretacji Biblii wg zasad romantyzmu był m.in. J.G. Herder. Idee oświecone­go racjonalizmu do egzegezy biblijnej przeszczepił B. Spinoza, a kontynuato­rami byli - we Francji Voltaire, w Anglii D. Hume, J. Toland, A. Collins (zm. 1729), M. Tindal i H.J. Bolingbroke, w Niem­czech zaś Ch. Wolff i G.E. Lessing; kierunek racjonalistyczny w badaniach dotyczących historyczności przekazów biblijnych, zwłaszcza ewangelicznych w odniesieniu do postaci Jezusa, zapoczątko­wali - H.S. Reimarus oraz główny twórca racjonalizmu biblijnego J.S. Semler, których poglądy stały się punktem wyjścia rady­kalnego kierunku Leben-Jesu-Forschung.