Historia egzegezy biblijnej

W aleksandryjskiej szkole egzegetycznej będącej centrum inte­lektualnym Wschodu, wypracowano na zasadach hermeneu­tycznych Filona i gnostyków metodę alegorycznej interpretacji tek­stu biblijnego, której reguły podał Klemens Aleks. (Strom. V); Orygenes w Peri archon przedstawił zasadnicze zręby hermeneutyki biblijnej; w Heksapli, która zachowała znaczną wartość dla współczesnej krytyki biblijnej, dokonał zestawu oryginalnych tekstów biblijnych i przekładów greckich, stworzył naukowe komentarze i scholiony (krót­kie noty wyjaśniające) do prawie wszystkich ksiąg biblijnych (więk­szość zaginęła), a w homiliach dał duszpasterski wykład tekstów; Dionizy Wielki napisał komentarz do Koh, a zasady interpre­tacji podał w Peri euangelion; Atanazy Wielki cytował liczne teksty biblijne w pismach teologicznych, a w komentarzu do Ps wyłożył zasady życia duchowego i moralności; Dydym Ślepy w komen­tarzach do ksiąg Pisma św. stosował zasady Orygenesa, choć w przyjmowaniu sensu alegorycznego był bardziej powściągliwy - tek­sty ST interpretował w sensie duchowym, szukając w nich za­powiedzi Mesjasza, teksty zaś NT w sensie wyrazowym. Odro­dzenie metody alegorycznej interpretacji Pisma św. nastąpiło w V w. dzięki dziełom egzegetycznym Teofila, a zwłaszcza Cyryla Aleksandryjskiego (autor ko­mentarza do Iz i 12 proroków mniejszych), który w komentarzu do J dał wykład doktryny chrzęść., a w Peri tes en pneumati kai aletteia proskyneseos ukazał jedność miedzy ST i NT.
W szkole palestyńskiej, pozostającej pod wpływem Orygene­sa, znanymi komentatorami byli - Euzebiusz z Cezarei, który preferował sens duchowy, ale teksty Ewangelii komentował w sensie wyrazowym, Euzebiusz z Emesy, Teodor z Heraklei i Epifaniusz z Salaminy; a z komentatorów kapadockich - Grzegorz Cudotwórca, Bazyli Wielki, którego homilie, zwł. o Heksaemeronie i pierwszych 16 rozdz. Iz mają dużą wartość egzegetyczną, Grzegorz z Nazjanzu, posługujący się sensem wyrazowym w pismach przeciw zwolennikom arianizmu i apolinaryzmu i cytujący teksty Pisma św. w sensie alegorycznym, oraz Grzegorz z Nysy, który odwoływał się w wykładzie tekstów bibllijnych do me­tody alegorycznej, ale w Peri kataskenes anthropu oraz Peri tes heksaemeru komentował tekst biblijny wyłącznie w sensie wyrazowym.
Inicjator antiocheńskiej szkoły egzegetycznej, Lucjan z An­tiochii (zm. 312), nie tylko dał krytyczną recenzję tekstu NT, ale stosując w interpretacji tekstu biblijnego sens historyczny, uchronił egzegezę od wpływu platonizmu. Twórca szkoły Diodor z Tarsu przyj­mował sens duchowy (theoria) i odrzucał alegorię, ponieważ nie liczyła się ona z sensem wyrazowym, na którym budował inter­pretację tekstu biblijnego; Teodor z Mopsuestii, zwolennik sensu wy­razowego, jest autorem komentarzy, z których w przekładzie łacińskim zachował się komentarz do Listów Pawła Apostoła i znacz­na część komentarza do Ps oraz komentarz do J w przekładzie sy­ryjskim; Jan Chryzostom w komentarzach duszpast. do wielu ksiąg Pisma św. nie precyzując swych zasad hermeneutycznych, komentował tekst biblijnym w sensie wyrazowym, podobnie jak Sewerian z Gabali, Asteriusz i Polichroniusz z Apamei. Poczet wybitnych egzegetów Kościoła wschodniego zamyka Teodoret z Cyru (zm. 466); zainicjował on tzw. kateny, będące zestawem wyjątków z dawnych komentarzy ojców, a które od połowy V w. powoli zaczęły zajmować miejsce biblijnych komentarzy. Pierwszą katenę stworzył Prokop z Gazy (zm. ok. 530); gdy synod trulański z 692 uznał w kan. 19 interpretację ojców za wiążącą, egzegeci wschodni stracili na znaczeniu.
W Kościele zachodnim - zarówno w środowisku rzymskim (Justyn) jak i afrykańskim (Tertulian, Cyprian) - egzegeza biblijna przyjęła orientację dusz­pasterską i służyła poszukiwaniu w Piśmie św. prawd dogmatycznych i mo­ralnych. Pierwszym właściwym egzegetą był Hipolit Rzymski, któ­ry w komentarzach do Pnp i Dn stosował sens alegoryczny, choć w Dn niektóre partie tekstu interpretował w sensie wyrazowym; Wiktoryn (bp Petawium) napisał komentarz do Dz w sensie alegorycznym, przejmując wiele myśli od Orygenesa.
Poczet wielkich komentatorów zach. zapoczątkował Hilary z Poitiers, autor komentarzy do Mt, Ps i Job. Metodą alegoryczną posługiwał się Ambroży, przejmując od Orygenesa 3 sensy Pisma św. - naturalny (wyrazowy), mistyczny i moralny; w De paradiso rozpoczął komentarz Rdz od sensu wyrazowego, a miejsca trudniejsze tłumaczył w sensie alegorycznym, w komentarzu zaś do Ps wiele treści zapożyczył od ojców wschodnich, zwłaszcza Bazylego Wielkie­go; jemu przypisywano oparty na sensie wyrazowym, a odzna­czający się twórczą samodzielnością komentarz do 13 Listów Pawła Apostoła, napisany za czasów pap. Damazego (366-384) przez nieznanego autora, zw. od XVI w. Ambrozjastrem. Największy zachodni egzegeta wczesnochrześcijański, Hieronim, interpre­tował tekst biblijny w sensie wyrazowym, z uwzględnieniem sensu tropologicznego (moralnego), chociaż przyjmował też sens duchowy (typiczny) i alegoryczny, zwłaszcza przy interpretacji tekstów antropomorficznych; zasłużył się on nie tylko przekładami ksiąg protokanonicznych ST z tekstu oryginalnego na język łaciński i poprawie­niem tłumaczenia NT wg tekstu greckiego, ale także komentarzami do większej liczby ksiąg ST i NT oraz przepracowaniem i oczysz­czeniem z błędów chiliazmu komentarza Wiktoryna (bpa Petawium) do Ap; oryginalnym postulatem Hieronima było pod­kreślenie konieczności komentowania Pisma św. w oparciu o tekst autentyczny (hebrajski, aramejski i grecki). Komentarze Augusty­na pozostają w ścisłej łączności z ówczesnymi dyskusjami i spo­rami dogmatycznymi oraz potrzebami duszpasterskimi; wykład tekstu opierał on na sensie wyrazowym i częściowo na duchowym lub alegorycznym, zwłaszcza przy interpretacji liczb oraz imion biblijnych; w traktacie hermeneutycznym De doctrina christiana, w którym przyjął nie­które zasady interpretacyjne donatysty Tykoniusza, wyłożone w Liber regularum, podał metodyczne wskazówki interpretacji tekstu przyjęte i stosowane w katolickiej egzegezie zachodniej aż do końca średniowiecza. Po śmierci Augustyna egzegeza biblijna straciła w Kościele zachodnim swą oryginalność, ale pozostała aktywna prawie wiek dłużej niż w Kościele wschodnim; do bardziej znanych komentato­rów tego okresu zalicza się m.in. Pelagiusza (zm. 418), autora komentarzy do Listów Pawła (z wyjątkiem Hbr) i Juliana z Eklaneum, zwolenników metod interpretacyjnych szkoły antiocheńskiej, oraz Kasjodora, który poza komentarzami alegorycznymi do Ps, Listów Pawła, Dz i Ap pozostawił Institutiones divinarum et humanarum lectionum, omawiające zasady studium Pisma św. i wspominające przy tej okazji dzieła mnicha greckiego Hadriana z Antiochii Eisagoge eis tas theias grafas i Eucheriusza z Lyonu Formulae spiritualis intelligentiae ad Veranum oraz Instructionum ad Salonium libri duo, a także Juniliusza Afry­kańczyka Instituta regularia divinae legis. Komentarz teologiczny do Job pap. Grzegorza I Wielkiego pt. Moralia, oparty na zasa­dach interpretacji augustiańskiej, powstały dzięki klasztornej praktyce czytania Pisma świętego, świadczy o powolnym przejmowaniu egzegezy biblijnej w Kościele zachodnim przez teologów zakon­nych. Listę zachodnich komentatorów zamyka Izydor z Sewilli (zm. 636), autor dzieła z pogranicza introdukcji i egzegezy Etymologiae. W egzegezie okresu patrystycznego broniono jedności oby­dwu Testamentów i akcentowano nadprzyrodzoną treść Biblii. Mimo rozbieżności opinii i poglądów co do interpretacji trudnych fragmentów tekstu biblijnego istniała zgodność i jednomyślność w uznawaniu Pisma św. za objawione słowo Boże; domagano się też właściwego studium Biblii; szkoły aleksandryjska i antiocheńska, mimo odmiennych metod interpretacji, uznawały potrzebę stosowania sensu zarówno wyrazowego, jak i duchowego oraz alegorii; na Zachodzie nie powstały żadne szkoły egzegetyczne, gdyż potrzeby duszpasterskie zadecydowały, że (poza Hieronimem) egzegezę upra­wiali prawie wyłącznie biskupi. Komentowany tekst biblijny stosowali w nauczaniu wiernych głosząc wpierw na ambonie, a dopiero później w pisanych komentarzach.