Kult w czasach międzytestamentalnych

2.2 Nieczysty i czysty

a) Rytualne rozumienie czystego i nieczystego tylko częściowo wiąże się ze sprawami higienicznymi. Chodzi raczej o dawne rozumienie tabu, o źródła niebezpieczeństw, które zagrażają życiu ludzkiemu, o rozróż­nienie pomiędzy nadającym się lub nie nadającym do użytku kultycznego, między rzeczami, które zastrzeżone są do użytku kultycznego (Świętego) oraz świeckiego, pomiędzy tym, co dozwolone a tym, co zakazane. Ry­tualna czystość wymagana jest do zarządzania tym, co święte, co przyna­leży do sfery boskiej. Nieczystość powstaje na skutek niezachowania tych przepisów, i to przedstawionych w sposób pełny, a więc również poprzez zetknięcie z nieczystym - bądź wskutek nieupoważnionego władania tym, co święte. To, co święte powoduje zanieczyszczenie osób i rzeczy, które nie wykazują stopnia czystości odpowiadającego konkretnej świętej sprawie. To, co nieczyste powoduje, iż to, co święte staje się rytualnie nieprzydatnym. Konsekwentnie, na gruncie monoteistycznego roszczenia za nieczyste uchodzi wszystko, co ma do czynienia z bałwochwalstwem. Dotyczy to nie tylko osób, które winny dokonać odpowiedniego oczyszczenia, ale również przedmiotów, które zależnie od zanieczyszczenia mogą stać się niezdatne do spożycia czy nawet do użytku. Dzięki rytom oczysz­czenia mogą one na powrót nadawać się do posługiwania się nimi.
Zasadniczo tego rodzaju procesy nie są związane z zamysłem człowie­ka. Ów automatyzm prowadził niekiedy do wniosku, że pójście za for­malnymi regułami stanowi o wymaganej pobożności i przeciw temu bardzo wcześnie kierowano zdecydowaną krytykę. Jako rzecz nieodzowną wymagano nie tylko zachowania właściwej postawy wewnętrznej (rabinacka kawana), ale w ogóle podkreślano działanie grzechu powodujące nieczystość, a zarazem konieczność nawrócenia i oczyszczenia, czyli pokuty. Tego rodzaju akcenty jeszcze wyraźniej sformułowano wobec bliskiego oczekiwania końca. Godne uwagi jest np. patetycznie sformuło­wane stwierdzenie w 1QS IV, 4n, że rytualne oczyszczenie bez przyjęcia odpowiedniej postawy wewnętrznej nie czyni czystym. Rosnąca presja uregulowania codzienności nakazami dotyczącymi oczyszczeń pociągała za sobą niekorzystne objawy towarzyszące, a mianowicie niebezpieczeń­stwo zewnętrznego formalizmu, który postawiony jest pod pręgierzem również w Nowym Testamencie.
b) Najistotniejsza przyczyna powodująca rytualną nieczystość w sensie zagrożenia życia tkwi w śmierci. Nieczystość spowodowana przez kontakt z nieboszczykiem, a dalej także przez kontakt z trupem zwierzęcia, ucho­dzi za najpoważniejszą formę nieczystości. Musi się przed nią ustrzec przede wszystkim świątynia (a także częściowo miasto świątynne) oraz kapłani. Oczywiście dotyczy to także zabójstwa, przy czym dochodził tu jeszcze inny punkt widzenia. W rozumieniu biblijnym życie uchodzi za obszar wyłącznego rozporządzania Stwórcy, a krew za siedlisko życia. Stąd też wywodził się dawny zakaz spożywania krwi i wyobrażenie, że przelana krew „woła do nieba". Krew zwierząt, o ile wylana jest w ramach dozwolonego uboju (według przepisu rabinackiego), musi być pokryta ziemią. Jeśli została wylana krew ludzka, wówczas zanieczyszcza ona „kraj" i obciąża ogół społeczności. Jeśli zostało to dokonane przez nieznanego sprawcę, wówczas wymagany jest szczególny ryt pokutny (Pwt 21, 1-9). Krew jako krew ofiarna jest jednocześnie najważniejszym środ­kiem przebłagalnym.
Również w życiu kobiet krew odgrywa bardzo wielką rolę. Kobiety przechodzące menstruację oraz położnice uchodziły za nieczyste w wyso­kim stopniu i właśnie to uzasadnia ograniczoną zdolność kobiety do sprawowania kultu w judaizmie. Żadna kobieta nie może więc wykonywać funkcji kapłańskich, a w świątyni wolno jej w stanie czystości rytualnej wkraczać na najbardziej zewnętrzny dziedziniec przeznaczony dla Izrae­litów („przedsionek kobiet"). W 11QTS (48, 11n) można znaleźć szcze­gólnie ostre przepisy: kobiety nieczyste muszą zatrzymywać się poza Miastem Świętym oraz poza miejscowościami, w specjalnie przygotowa­nych dla nich miejscach.
Ta forma zanieczyszczenia krwią wiąże się z tabu seksualnym. Podobną dwuznaczność jak krew wykazuje męska sperma. Tak jak krew jest ona siedliskiem życia. Jeśli nie spełnia tego przeznaczenia, podlega tabu, a nadużycie pociąga za sobą karę boską (Rdz 38, 9n). Sperma zanieczysz­cza więc rytualnie na zewnątrz ciała i wymaga obmycia.
Wszelkie wypływy z ciała w sposób odbiegający od normy powodują zanieczyszczenie, a trąd czyni to w stopniu szczególnym, natomiast inna choroba jako taka nie. Cielesne ułomności czynią natomiast niezdatnym do kultu. Niewidomi, sparaliżowani itd. mogli nawiedzać świątynię tylko na jej najbardziej zewnętrznym obszarze.
Niekiedy treści rytualne i higieniczne pokrywały się z sobą, np. w prze­pisach dotyczących ludzkich ekskrementów. Jednak dla pobożności ludo­wej sprawą decydującą było przekonanie, że to co nieczyste, zarówno pod względem rytualnym, jak i higienicznym, najściślej wiąże się z demonami i jako takie jest niebezpieczne.

2.3 Ryty oczyszczeń

Rytualne oczyszczenie następuje z reguły poprzez zanurzenie w „żywej wodzie" oraz poprzez obmycia, a dotyczy to zarówno ludzi, jak i przedmiotów. Istnienie urządzeń do rytualnych obmyć jest dobrze udokumentowane od strony archeologicznej. Do oczyszczenia z nieczystoś­ci związanej z kontaktem z umarłymi wymagana była oczyszczająca woda zmieszana z popiołem z czerwonej krowy (Lb 19). Oczywiście w kapłań­skiej sferze kultycznej obowiązywały szczególne przepisy, a wspólnota ąumrańska, która pojmowała siebie jako namiastkę funkcji przebłagalnej świątyni jerozolimskiej, nakładała na swych członków obowiązek tego rodzaju praktyki. Kierunek faryzejski usiłował uogólnić ryty dotyczące wyłącznie kapłanów, wprowadzając obmycie rąk za drobne wykrocze­nia. Podobnie jak dyskusje o czystym - nieczystym, również metody oczyszczania zajmowały ważne miejsce w sporach wewnątrzżydowskich. Tego rodzaju aktów oczyszczenia umotywowanych kultyczno-rytualnie nie należy mylić z jednorazowym aktem „chrztu" będącego przypieczętowaniem nawrócenia i „oczyszczenia" przy wstępowaniu do wspólnoty (wspólnota ąumrańska; chrzest prozelitów) bądź z chrztem, który oznacza eschatologicznie uwarunkowane ostateczne nawrócenie i oczyszczenie oraz wejście do wspólnoty eschatologicznej (chrześcijań­stwo). Ten ostatni chrzest podnoszony był niekiedy na wyższy poziom poprzez wyobrażenia o chrzcie Duchem lub chrzcie ogniem.

2.4 Przepisy dotyczące pokarmów

Dużą część przepisów dotyczących oczyszczeń stanowią reguły odno­szące się do dozwolonych i zakazanych pokarmów. Na pierwszym miejscu dominuje zakaz spożywania krwi, który wymaga szczególnej formy rytual­nego uboju (szechita). Następnie przedstawia się listę zwierząt nie nadających się do spożywania. W sferze kultycznej z jednej strony chodzi­ło o zwierzęta nadające się na ofiary, a wśród nich szczególnie o (męskie) pierworodne zwierzęta. Z drugiej strony chodziło o to, jakie przepisy należy wziąć pod uwagę przy spożywaniu zwierząt składanych na ofiarę w świątyni i o przepisy dotyczące zwierząt nadających się na ofiarę składaną poza świątynią. Przy tej okazji uregulowano również przepisy dotyczące części ofiary przypadających kapłanom i lewitom, przy czym zależnie od stopnia świętości ofiar lub danin spożywanie podlegało odpowiednim ograniczeniom pod względem grupy i miejsca. Szczególnie przepisy dotyczące pokarmów, zarówno pomiędzy grupami wewnątrzży-dowskimi, jak i wobec otoczenia nieżydowskiego, spełniały skuteczną funkcję izolującą i stąd też w otaczającym świecie często odbierane były jako symptom żydowskiej „wrogości do ludzi".