Kult w czasach międzytestamentalnych

Rozróżnienie - w świątyni również architektoniczne - i oddzielenie sfer świętości było sprawą sporną w ciągu stuleci, przede wszystkim odnośnie do wewnętrznych dziedzińców świątyni i „Miasta Świętego". Grupy o zde­cydowanie kapłańskiej orientacji podkreślały te rozgraniczenia (por. 11QTS), natomiast świeccy usiłowali uzyskać możliwie jak najdalej, sięgający dostęp albo przynajmniej wgląd w wewnętrzne obszary świątyni. Najbardziej wewnętrzne obszary (dom świątynny, obszar przeznaczony dla służb ołtarza, dziedziniec kapłański) były dostępne tylko dla kapłanów, a częściowo dla lewitów. „Izrael" jako większość świeckich był tym sa­mym wykluczony z wydarzeń kultycznych w świątyni albo przynajmniej znacznie od nich oddzielony. W jeszcze większej mierze dotyczyło to kobiet. Świątynia jerozolimska miała dwa punkty kultyczne o istotnym znaczeniu. Biorąc pod uwagę koncepcję zamieszkiwania Boga w świątyni, decydująca była Jego obecność w „Świętym Świętych" oraz wewnętrzny kult w hekalu przed nim (ze świecznikami, stołem chlebów pokładnych i ołtarzem ofiar kadzielnych). Ołtarz ofiar całopalnych sam w sobie nie jest związany ze świątynią zamieszkiwaną przez Boga, ale stanowi odrębny typ świątyni. Dlatego też dziedziniec kapłański z obszarem ołtarza stanowił drugie centrum kultyczne. Wprawdzie nie był on dostępny dla świeckich, ale - w bardzo ograniczonej mierze - przynajmniej widoczny.
Zwykłe nawiedzenie świątyni ograniczało się do dziedzińca Izraelitów bądź kobiet. W świątyni herodiańskiej nowy „przedsionek pogan" dawał pielgrzymom miejsce poza właściwymi miejscami świętymi. Panował tam ruch kupiecki i prowadziło się interesy (por. Mk 11, 15nn; paralelne), ponieważ wymagało tego składanie ofiar i oddawanie danin.
Jerozolima jako miasto świątynne zajmuje szczególne miejsce w przepi­sach dotyczących oczyszczeń. Z czasem doszła do tego wielostronna symbolika teologiczna dotycząca wybrania: Jerozolima - Syjon jako miasto świątynne, jako miasto królewskie oraz jako symbol Izraela.
W refleksji dotyczącej Ziemi Świętej dominuje namysł nad zagadnienia­mi rytualnymi i teologicznymi dotyczącymi wybrania. Kraj Izraela jest obszarem, na którym w pełnym zakresie obowiązuje Tora, w którym nie może mieć miejsca żadne bałwochwalstwo i dla którego obrony król ma obowiązek prowadzić świętą wojnę.


4. Ofiary i święta

4.1 Uwagi wstępne

Źródła nie dają podstaw, by dopatrywać się jakiejś zamkniętej teorii kultu ofiarniczego. Z jednej strony ofiary są nakazane przez Torę i jako takie nie podlegają dyskusji. Z drugiej jednak strony - są ściśle związane z interesami kapłanów i lewitów, ponieważ określone części ofiar rozdzie­lane były jako ich udziały. Najszlachetniejszym celem ofiar jest przebłaga­nie, przy czym środek przebłagania stanowiła przede wszystkim krew ofiar, którą kropiono ołtarz ofiar całopalnych albo (w stopniu wyższym) ołtarz kadzenia oraz miejsce przed zasłoną „Świętego Świętych".
Przebłaganie nie dotyczyło tylko jednostek, ale odnosiło się do całości Izraela i ziemi izraelskiej. Tak jak wina grzechu i rytualna nieczystość były rozumiane jako realnie istniejące moce powodujące nieszczęście, tak też na przeciwległym biegunie za nieodzowne uważano konkretne ryty przebłagalne służące usunięciu tych nieszczęść. Ta kultyczna funkcja przebłagalna mogła być rozciągnięta nawet na cały świat, jeśli argumenta­cja opierała się przede wszystkim na wymogu monoteizmu i na teologii stworzenia.
Należy rozróżniać przyczyny składania ofiar, materię ofiar, a także ich rodzaje. Ze względu na przyczyny ofiary dzielą się na publiczne i prywat­ne. Za materię ofiar uważano nadające się na ofiary „czyste" zwierzęta (wół, owca, kozioł), a spośród nich szczególnie pierworodne, w następnej kolejności gołębie. Ofiary pokarmowe składały się ze specjalnej mąki z dodatkiem delikatnej oliwy z oliwek i przypraw korzennych, wino służy­ło jako ofiara płynna, a pachnidła (przede wszystkim kadzidło) składane były jako ofiary kadzielne142. Ofiary pokarmowe i płynne były głównie darami towarzyszącymi ofiarom innego rodzaju.
Pod względem kultycznym na pierwszym miejscu jako rodzaje ofiar należy wymienić ofiary całopalne (olah) bądź ofiary palne, do których należały tzw. ofiary za grzechy (kozły, byki), ofiary przebłagalne, które służyły ekspiacji za personel kultyczny i za lud przed dokonaniem rytów ofiarnych. Obok tych ofiar należy wyróżnić ofiary uboju, ponieważ z nich tylko określone części (tłuszcz) spalane były na ołtarzu, podczas gdy po odebraniu udziału kapłańskiego samo mięso było spożywane przez darczyńców, na uczcie kultycznej w przedsionkach świątyni.

4.2 Kult oficjalny

4.2.1 Cykl roczny

Publiczne ofiary związane były z kalendarzem kultycznym i finansowa­ne z kasy publicznej (nawet przez obcą władzę). Dzielą się one na regularne ofiary codzienne (tamid) przed południem i po południu, za każdym razem po jednym baranku, oraz na ofiary dodatkowe dla szczególnych przyczyn (musaf): w szabat, w Święto Nowiu Księżyca, w Święto Nowego Roku (mimo spornej daty początku roku wiosną pierwszego Nisan lub jesienią pierwszego Tiszri), w Święto Paschy - Macot połączone ze świętem pierwocin jęczmienia, w Święto Tygodni (bądź Święto Pierwocin Pszenicy i Święto Przymierza), w Dzień Pojednania (Jom Kippur), Święto Namiotów bądź Sukkot.
W Zwoju Świątynnym bezpośrednio po Nowym Roku wymienia się ponadto Święto Poświęcenia, święto pierwocin oliwy i wina w 50-dnio-wych odstępach po Święcie Tygodni, jak również Święto Pamięci w dniu pierwszego Tiszri.
W Qumran nie wspomina się o świętach wprowadzonych dzięki wysił­kom machabejskim, czyli o Święcie Chanuki dla upamiętnienia ponownego poświęcenia świątyni za czasów Judy w 164 r. przed Chr., związanego z opowiadaniem o Judycie oraz o Święcie Purim (p. Księga Estery).
W związku z tym, z punktu widzenia kultycznego pierwszorzędne znaczenie miała liczba ofiar i zgodne z rytuałem sprawowanie kultu, stąd też wraz z cyklem świąt w spisie umieszczone są przede wszystkim naka­zane ofiary. Symbolika świąteczna miała po części charakter kosmologiczno-rolniczy, a po części historiozbawczy. Dla świeckich symbolika święta mogła stać na pierwszym planie, ponieważ rzadko mogli oni obchodzić święta w świątyni. Reguła deuteronomiczna, wedle której każdy dorosły mężczyzna miał obowiązek stawiać się „przed Panem" trzy razy w roku na uroczystościach pielgrzymkowych (Pascha - Macot, Święto Tygodni i Święto Namiotów), była wprawdzie uważana za wiążącą, wszelako z czysto praktycznych racji mogła być spełniana tylko w ograniczonej mierze.