Kapłaństwo w Starym Testamencie

KAPŁAŃSTWO JEROZOLIMSKIE ZA CZASÓW MONARCHII

Pomimo wielości sanktuariów w epoce monarchicznej aż do czasów refor­my Jozjasza informacje bardziej szczegółowe mamy tylko w odniesieniu do kapłaństwa jerozolimskiego. Jest to łatwe do zrozumienia, ponieważ Świątynia jerozolimska była centrum kultowym najbogatszym i najbardziej uczęszcza­nym, była sanktuarium urzędowym królestwa Judy i jej kapłaństwo było jedynym, które odgrywało jakąś rolę, zresztą ograniczoną, w życiu politycznym narodu. Z drugiej strony Księgi Samuela i Królewskie, które są naszymi jedynymi źródłami w tej kwestii, są dokumentami judejskimi, zredagowanymi pod wpływem Deuteronomium, które uznawało za legalne tylko jedno sank­tuarium. Informacje, jakie nam one przekazują, są zresztą raczej skąpe i trudne do interpretowania. Mielibyśmy niewątpliwie obraz o wiele bogatszy, gdybyś­my mogli wykorzystać materiały, jakie podają Księgi Kronik o organizacji kapłaństwa przez Dawida (1Krn 23 - 26). Ale ten kler, jego klasy, których zadania są drobiazgowo uregulowane, jest przewidziany dla Świątyni, która za Dawida jeszcze nie istniała. Można więc całkiem spokojnie wysnuć wniosek, że ten obraz przedstawia ideał Kronikarza, zainspirowany sytuacją, jaka istniała za jego czasów, i z tych informacji skorzystamy przy pisaniu historii kapłaństwa powygnańczego.

1. Abiatar i Sadok

Według 1 Sm 22,20-23 jedynym, który przeżył dokonaną przez Saula masakrę kapłanów Nob, był Abiatar, syn Achimeleka, wnuk Achituba, a przez Achituba potomek Helego, kapłana Szilo (1 Sm 14, 3; por. 1 Krl 2, 27). Teksty przedwygnańcze nie pozwalają sięgnąć do wcześniejszych stopni tej genealogii kapłańskiej, ale imiona dwóch synów Helego: Hofni i Pinchas, wskazują, że była to rodzina lewicka, por. także 1 Sm 2,27, który to werset pochodzi od późniejszej redakcji. Abiatar schronił się u Dawida i towarzyszył mu w jego tułaczce, pełniąc u jego boku funkcje kapłana (1 Sm 23,6.9; 30,7).
Z Abiatarem spotykamy się na nowo po zdobyciu Jerozolimy, gdzie jest on kapłanem w sanktuarium Arki, ale dzieli tę funkcję z Sadokiem (2 Sm 15,24-29). Ci dwaj kapłani są zawsze wymieniani razem aż do końca panowa­nia Dawida (2 Sm 17,15; 19,12) i razem figurują na obydwu listach wysokich urzędników Dawida (2 Sm 8,17 i 20,25). Wszędzie jednak Sadok jest wy­mieniany przed Abiatarem; widać więc, że Abiatar został zepchnięty na dru­gie miejsce po tym, jak Dawid przeniósł stolicę do Jerozolimy. Wydaje się, że Abiatar pozostał zawsze wierny Dawidowi (por. jeszcze 1 Krl 2,26), ale w trakcie intryg dworskich wokół dziedziczenia tronu, opowiedział się po stronie Adoniasza przeciw Salomonowi, którego poparł Sadok (1 Krl 1,7.19.25; 2,22). Kiedy więc Dawid umarł, jednym z pierwszych posunięć Salomona było zesłanie Abiatara do jego posiadłości rodzinnej w Anatot (1 Krl 2,26-27). Było to jedno z miast lewickich (Joz 21,18) i znajdowało się bardzo blisko opuszczonego sanktuarium Nob, gdzie Abiatar rozpoczynał swoją kapłańską karierę.
Sadok został więc jako jedyny piastun godności kapłańskiej w Jerozolimie (1 Krl 2,35). Wydaje się, że wkrótce potem umarł, gdyż nie spotykamy już żadnej wzmianki o nim za rządów Salomona, a na liście wysokich urzędników, która pochodzi mniej więcej ze środkowego okresu jego panowania, tytuł kapłański jest już udziałem jego syna Azariasza (1 Krl 4,2) (wzmianka o Sadoku i Abiatarze w w. 4 jest oczywistym dodatkiem).
Skąd pochodził ten Sadok, który wyłonił się nieoczekiwanie w historii po zdobyciu Jerozolimy i dzielił następnie godność kapłańską z Abiatarem, by w końcu tego ostatniego zupełnie wyeliminować? Jest to pytanie bardzo trudne. Biblia podała dwie genealogie Sadoka. Według 1 Krn 24,3 jest on potomkiem Eleazara, zaś 1 Krn 5,29-34 i 6,35-38 podaje jego genealogię od Aarona i jego syna Eleazara; z drugiej strony tekst hebrajski 2 Sm 8,17 nazywa Sadoka synem Achituba i w ten sposób zdaje się go wiązać z rodziną Helego. Nie ma wątpliwości, że te genealogie Kronikarza są sztuczne, i niemożliwe, by Sadok był potomkiem Helego, gdyż jego nominacja jest przedstawiona jako wypeł­nienie przekleństwa rzuconego na ród Helego (1 Krl 2,27; por. 1 Sm 2,27-36; 3,11-14). Jest jeszcze jedna wskazówka wprowadzająca zamieszanie w 2 Sm 8,17: „Sadok, syn Achituba, i Achimelek, syn Abiatara, byli kapłanami". Wiemy jednak, że Abiatar był synem Achimeleka, a nie jego ojcem (1 Sm 22,20). Już wersja syryjska uczyniła tę poprawkę, ale bez wątpienia trzeba pójść jeszcze dalej: skoro Abiatar w 1 Sm 22,20 jest nazwany „synem Achimeleka, syna Achituba", można przypuszczać, że w 2 Sm 8,17 Achitub jako ojciec Sadoka został przeniesiony przypadkowo czy rozmyślnie. Tekst pierwotny mógł zatem mieć formę: „Sadok i Abiatar, syn Achimeleka, syna Achituba". To oczywiście pozostawia Sadoka bez genealogii (por. jeszcze 1 Krn 24,6).
W kwestii pochodzenia Sadoka wysunięto kilka hipotez. Według jednej miał on być kapłanem wyżyny w Gibeonie. Jest to zresztą idea Kronikarza (1 Krn 16,39), podjęta przez niektórych autorów współczesnych. Za Dawida Abiatar pełniłby służbę w sanktuarium Arki, a Sadok służyłby w Namiocie z czasów pustyni, strzeżonym w Gibeonie (por. 1 Krn 1,3). Ale teksty starożytne zawsze stawiają Sadoka w powiązaniu z Arką, tak samo jak Abiatara. Przypuszczano też, że Sadok był kapłanem związanym z Kiriat--Jearim (1 Sm 7,1) i że brał on udział w przeniesieniu Arki do Jerozolimy: według 2 Sm 6,3-4 wóz z Arką był kierowany przez Uzzę i „Achio"; zaproponowano więc, by zamiast tego imienia własnego czytać rzeczownik pospolity 'achiw, tzn. „jego brat". Tym anonimowym bratem byłby Sadok. Potem miał on zostać jednym z dwóch opiekunów Arki, kiedy Uzzę zastąpił Abiatar (por. 2 Sm 15,29). Nie ma żadnego tekstu, który by się sprzeciwiał formalnie tej hipotezie, ale też nie ma żadnego tekstu, który by ją pozytywnie potwierdzał. Formułuje ona więc jedynie możliwość, której nie sposób udo­wodnić.
Jest jeszcze jedna hipoteza, która ostatnio cieszy się dużym uznaniem. Ponieważ Sadok pojawia się dopiero po zdobyciu Jerozolimy i nie ma on autentycznej genealogii, a jego imię przypomina starożytne imiona osobistości jerozolimskich, a więc Melchi-Sedeka z czasów Patriarchów, Adoni-Sedeka z czasów podboju, to czy nie należy jego genealogii szukać w samej Jerozoli­mie? Byłby on tutaj kapłanem sanktuarium jebuzejskiego, spadkobiercą kap­łaństwa Melchizedeka (Rdz 14,18-20; Ps 110,4). Arka zostałaby złożona w starożytnym sanktuarium jebuzejskim, a zabiegi Dawida wokół zjednania sobie przychylności Jebuzejczyków, którzy pozostali w mieście, podsunęły królowi myśl, aby zachował na stanowisku ich kapłana. W rzeczywistości nie ma nic niemożliwego w tym wykorzystaniu wcześniejszego sanktuarium, czego liczne przykłady dostarczają nam historie pierwszych sanktuariów Izraela w Kanaanie, ani w utrzymaniu kapłaństwa, które dotychczas obsługiwało to sanktuarium. Charakter bóstwa, jakie czczono w Jerozolimie, mógł tylko rzecz ułatwiać: nie był to jakiś Baal, lecz był to El-'Eljon, jedna z odmian Ela, jaką czcili Patriarchowie, i którego tytuły zostały przeniesione na Jahwe. Spotkanie Abrahama i Melchizedeka (Rdz 14,18-20) mogło służyć nie tylko do legitymizacji praw kapłaństwa, ale i jego początków. Jeśli się wahamy przyjąć takie rozwiązanie, to dlatego, że nie ma ono argumentów pozytywnych na swe poparcie i zakłada istnienie jakiegoś wcześniejszego sanktuarium El-'Eljona, wykorzystanego następnie przez kult jahwistyczny; teksty zaś nigdy o tym sanktuarium nie mówią, pozostawiają Arkę pod namiotem aż do końca panowania Dawida i łączą Sadoka jedynie z Arką i z Namiotem Jahwe.
Dlatego lepiej będzie przyznać, że nie wiemy, skąd pochodził Sadok. Jest możliwe, że rzeczywiście pochodził on z pokolenia lewickiego, z jego innej gałęzi niż rodzina Helego, i późniejsza tradycja może się opierać na autentycz­nych podstawach. Jakkolwiek by było, jego potomkowie byli w posiadaniu kapłaństwa w Jerozolimie aż do Wygnania i legalność ich kapłaństwa nie była nigdy podważana, chociaż musiała istnieć jakaś wrogość między Sadokitami i rodziną Abiatara, którą oni zepchnęli w cień.

2. Sadokici

Lista następców Sadoka, przywódców kapłaństwa jerozolimskiego, jest podana w 1 Krn 5,34-41. Zawiera ona jedenaście imion między Achimaasem, synem Sadoka, i Josadakiem. Josadak jest ojcem Jozuego, pierwszego arcykap­łana doby Restauracji (Ag 1,1). To daje nam dwanaście generacji kapłanów między zbudowaniem Świątyni za Salomona i jej odbudowaniem po powrocie z Wygnania, podobnie jak lista przodków Sadoka, która została podana wcześniej (1 Krn 5,29-34), liczyła dwanaście generacji między ustanowieniem Namiotu na pustyni i zbudowaniem Świątyni za Salomona, co daje dwanaście generacji po czterdzieści lat, czyli 480 lat z 1 Krl 6,l. W ten sposób ufun­dowanie Świątyni Salomona znajduje się dokładnie w centrum historii sank­tuarium Izraela. Jest to oczywiście symetria zamierzona i inne elementy również podkreślają sztuczny charakter tej listy: Achimaas jest oczywiście synem Sadoka (2 Sm 15,36), a kapłanem Świątyni Salomona jest Azarjasz, który jest innym synem Sadoka, a nie synem Achimaasa, jak to mówi 1 Krn 5,35. Lista jest niekompletna; zawiera niewątpliwie imiona znane skądinąd, jak Azarjasz (1 Krl 4,2), Chilkiasz (2 Krl 22,4), Serajasz (2 Krl 25,18), Josadak (Ag 1,1), ale opuszcza Jojadę, kapłana za Joasza (2 Krl 12,8), Uriasza, kapłana za Achaza (2 Krl 16,10), i przynajmniej dwóch kapłanów wymienianych w częś­ciach narracyjnych Ksiąg Kronik, Azariasza za Ozjasza (2 Krn 26,20) i pew­nego Azarię za Ezechiasza (2 Krn 31,10).