Presupozycje analizy retorycznej

„Presuponować" oznacza „przypuszczać wstępnie". „Wstępnie" - lecz w odniesieniu do czego? Czy można przyjmować założenia przed podjęciem jakichkolwiek badań? Czy można postawić teoretyczną, nie umotywowaną hipotezę bez uprzedniej analizy danego zagadnienia? Innymi słowy, czy za­sady analizy retorycznej mają charakter czysto a priori czy a posteriori, czy posiadają charakter presupozycji czy postsupozycji?
Zakładam, że znane są metody stosowane przez analizę retoryczną, które obszernie przedstawiłem w drugiej części L 'analyse rhetorique, une nouvelle methode pour comprendre la Bible: textes fondateurs et expose systematique^[1] Nie będę powracał do historii metody, którą omówiłem, wspomagając się wieloma cytatami, w pierwszej jej części^[2]. Nie będę także wracał do historii własnych badań: zaprezentowałem je w mojej pierwszej książce poświęconej egzegezie^[3].
Chciałbym podjąć próbę dokonania przeglądu postsupozycji, jakie stop­niowo przyjąłem za swoje, a jakie w mojej obecnej pracy odgrywają rolę pre­supozycji i jakie mogłyby zostać tak potraktowane przez badaczy, którym pozwoliłem sobie je zaproponować, a którzy chcieliby wykorzystać je i spraw­dzić. Tak więc to, co nazwę moimi presupozycjami, nie będzie odzwierciedlać ogólnych idei a priori: kulturowych, ideologicznych, teologicznych, którymi, podobnie jak wielu innych ludzi, jestem „przesiąknięty", a które dało mi wykształcenie i nauczyciele lub które wynikająpo prostu z faktu, iż żyję u schyłku XX wieku. Analizę tych presupozycji pozostawiam ludziom sztuki, filozofom i badaczom historii idei. Cel, jaki sobie stawiam, będzie znacznie skromniej­szy. Moje presupozycje dotyczyć będą niezawodnych punktów stosowanej przeze mnie analizy, które usiłowałem przedstawić w sposób formalny, co było możliwe dzięki otrzymanemu wykształceniu lingwistycznemu.
Gdyby trzeba było ująć w zwięzły sposób całość tych presupozycji, powie­działbym, że teksty biblijne są dobrze skomponowane, jeśli analizujemy je w oparciu o prawa retoryki biblijnej, a analiza ich kompozycji pozwala lepiej je zrozumieć o tyle, o ile uwydatnia ich własną logiką.

PIERWSZA PRESUPOZYCJA

Teksty biblijne zostały skomponowane i to dobrze skomponowane

Pierwsza presupozycja analizy retorycznej polega na tym, że teksty biblij­ne zostały skomponowane. I powiedzmy od razu, że zostały najczęściej dobrze skomponowane. Prawdą jest, iż pierwsze wrażenie, jakie odnosi współczesny, zachodni czytelnik, pozostaje w zupełnej sprzeczności z tym stwierdzeniem. Ewangelie, Księgi Proroków oraz wiele innych tekstów wydają mu się cha­otyczne i nie tworzące spójnej całości. Wrażenie to pogłębione zostaje przez podtytuły we współczesnych tłumaczeniach Biblii. Ich lektura wywołuje wra­żenie, że księgi biblijne są raczej bezładną mieszaniną niż dobrze skompono­wanym dziełem. Dla przykładu wyliczę: Uzdrowienie paralityka, Powołanie Lewiego, Sprawa postów, Łuskanie kłosów w szabat, Uzdrowienie w szabat, Wybór Dwunastu, Napływ ludu, Błogosławieństwa, Przekleństwa, Miłość nie­przyjaciół, Powściągliwość w sądzeniu, Dwóch niewidomych, Obłuda, Drzewo i owoce, Dobra lub zła budowa, Setnik z Kafarnaum, Młodzieniec z Naim... I miałoby się ochotę dodać: „i szop pracz"! Wrażenie nieporządku ustępuje powoli dzięki analizie retorycznej i ukazaniu często niezwykle dopracowanej kompozycji. Jak sądzę, wykazałem to w odniesieniu do części tekstu z Ewan­gelii według św. Łukasza, z której pochodzi lista przytoczonych podtytułów, i - jak śmiem przypuszczać - do całości trzeciej Ewangelii^[4]. W przypadku jakiegokolwiek tekstu lub jakiejkolwiek księgi analiza retoryczna zakłada a prio­ri, że zostały one stworzone zgodnie z pewną logiką, którą należy odkryć, a któ­ra obecna jest na wszystkich poziomach konstrukcji tekstu. Budowa jednostek na pierwszym poziomie tekstu poetyckiego - dystychów i trystychów - nie budzi w nikim żadnej wątpliwości, chociaż nie wszędzie wykazuje tę samą regularność. Dodam zaraz, że regularność tekstu może być tylko mało widocz­na na pewnym poziomie, lecz okazać się niezwykle wyraźna na poziomie wyższym. Na przykład, w przypadku tego dystychu z Iz 43,2:

„Gdy pójdziesz przez wody, Ja będę z tobą,
i gdy przez rzeki, nie zatopią ciebie [...]".

nie można wcale powiedzieć, żeby paralelizm członów był bardzo oczywisty; jednakże kiedy przejdziemy na wyższy poziom konstrukcji tekstu (poziom „urywku" - zgodnie z przyjętą przeze mnie terminologią), paralelizm pomię­dzy tym pierwszym a kolejnym segmentem rzuca się w oczy:

Zjawisko, które właśnie przedstawiłem na przykładzie krótkiej jednostki, potwierdza się na wyższych poziomach konstrukcji tekstu. Jest to tylko jeden aspekt zasady „organiczności" tekstu. Wynika stąd potrzeba przeprowadze­nia analizy tekstu w sposób systematyczny, na każdym z poziomów jego kon­strukcji.
Aby przejść do innego aspektu tej samej zasady, jak również na wyższy poziom (poziom perykopy), analiza retoryczna stara się ujawnić właściwą „figurę" analizowanego fragmentu, nie troszcząc się- przynajmniej na począt­ku - o jego formę (w znaczeniu, jakie ma to słowo w historii form). Przedmio­tem zainteresowania nie staje się najpierw powtórzenie identycznych lub po­dobnych elementów w szeregu tekstów, lecz specyficzny charakter każdego pojedynczego tekstu. W świetle analizy retorycznej, to, co decyduje o wyjąt­kowym charakterze pojedynczego tekstu, nie powinno być najpierw przedmio­tem analizy różnic, to znaczy tego, czym tekst wyróżnia się od wszystkich innych, które - jak uznano - należą do tego samego szeregu tekstów, do tej samej formy. Analiza retoryczna woli skierować swą uwagę na szczególny tekst, nie porównując go z innymi, ponieważ uważa, że uwidocznienie budo­wy perykopy pozwala na ujawnienie jej właściwej figury. Każda perykopa ma bowiem swą własną budowę, niezależnie od tekstów, które przypomina swo­ją treścią. Wewnętrzne związki, jakie każdą z tych jednostek łączą z wszyst­kimi innymi, tworzą system lub specyficzną figurę, która nie jest podobna do żadnej innej. W dodatku konstrukcja retoryczna perykopy niekoniecznie zga­dza się z podziałem na elementy, jakie zostają wyodrębnione przez analizę form. Powtórzenia wewnątrz tej samej perykopy, ciągi wyrazów należących do tego samego pola semantycznego, symetrie wynikające z ich usytuowania w tekście tworzą system, którego uwydatnienie pozwoli na lepsze zrozumie­nie jego znaczenia.
Postępując o jeszcze jeden stopień wyżej w konstrukcji księgi, można by powiedzieć, że specyficzny wkład analizy retorycznej polega na uwidocznie­niu jednostek tekstowych, które zawierają kilka perykop, a które ja nazywam „sekwencjami". Należy uściślić, że celem analizy retorycznej (w każdym ra­zie w moim ujęciu i badaniach) nie jest tylko wyznaczenie lub wyodrębnie­nie tej czy innej sekwencji z księgi, lecz sprawdzenie, jak całość księgi zor­ganizowana jest w sekwencje w całym tekście oraz przedstawienie budowy ca­łości kompozycji. Sekwencje tworzą rozdziały, a całość rozdziałów księgę. Oto jaki jest cel pierwszej presupozycji tej metody. Innymi słowy i by wyrazić się w sposób ścisły, nie wynika z niej, że wszystkie księgi biblijne zostały zbu­dowane zgodnie z tą samą zasadą czy ścisłością. Zostaje ona zaproponowana jako rodzaj rozsądnej hipotezy, ponieważ metoda ta bogata jest doświadcze­niem wyniesionym z analizy więcej niż jednej księgi i stąd może przyjmować założenia dotyczące innych.
Na zakończenie omawiania pierwszej presupozycji wymienię trzy warun­ki, konieczne do odsłonięcia budowy tekstów. Pierwszy warunek odnalezienia kompozycji tekstu biblijnego jest bardzo prosty: trzeba jej szukać. Czynność ta wymaga wielkiego nakładu czasu oraz cierpliwości, ponieważ fakty najbardziej znaczące i oczywiste mają tę niezwykłą właściwość, że najdłużej umykają uwadze nawet najbardziej doświadczonego badacza. W takiej sytuacji, jeżeli (na­wet po długiej analizie) tekst nadal sprawia trudność i nie udało się natrafić na przekonującą konstrukcję, właściwą reakcją jest nieprzypisywanie tej porażki złej kompozycji tekstu, lecz nieudolności badacza. Wytrwałość w tej dziedzi­nie przynosi owoce. Innymi słowy, kiedy często przekonujemy się w końcu, że tekst jest zbudowany w sposób, który przeszedł wszelkie oczekiwania, trudno jest nie „przypuszczać wstępnie", że i ten, który badamy teraz, nie odsłoni w końcu sekretu swej kompozycji, nawet jeśli wymaga to czasu.