O Kongresie raz jeszcze

Kolejny referat, zatytułowany „Wieża Babel” Pietera Bruegla czytana oczami biblisty, wygłosił ks. dr hab. Stefan Szymik.

Prelegent podkreślił, jak wiele emocji wzbudza w bibliście wizyta w muzeum czy galerii malarstwa. Znajdujące się tam dzieła sztuki dawnych mistrzów są bowiem często artystycznymi realizacjami treści biblijnych, które biblista może badać i analizować. Treści te i zawarte w nich myśli teologiczne czy nakazy moralne w dziele sztuki otrzymują postać zdefiniowaną przez wizję artysty i autonomiczną wobec naukowych ustaleń biblistyki. Ks. Szymik ukazał to właśnie na przykładzie obrazu Pietera Bruegla „Wieża Babel”.

Na początku wystąpienia omówiony został tekst Pisma Świętego, zawarty w Księdze Rodzaju 11,1-9. Opowieść biblijna o budowie wieży Babel jest zwieńczeniem pierwszej części tej Księgi, która łączy początki świata i człowieka z dziełami biblijnych patriarchów, a jednocześnie ukazuje stopniowe oddalanie się ludzi od Boga. Ostatnim tematem jest opowiadanie o wieży Babel.

Tekst opowiadania został podzielony następująco:
werset 11,1 – tytuł, wprowadzenie
wersety 11,2-4 – opis działania człowieka
wersety 11,5-8 – opis działania Boga
werset 11,9 – podsumowanie, komentarz autora natchnionego

Jako gatunek literacki tekst ten uznawany jest za opowiadanie ludowe, etiologiczne, symboliczne. Ks. prof. Knapiński podkreślał, że należy pamiętać, iż opowiadanie biblijne jest bardzo często dziełem malarskim. To są pisane obrazy, które mają swoją formę, treść, gdyż taki był sposób wyrażania, przekazywania prawd o Bogu i człowieku przez ludzi starożytnego Wschodu. „Wtedy pisało się obrazami”, jak mawiała pani prof. Anna Świderkówna.

Prelegent krótko przedstawił zawartość tekstu biblijnego.
Tytuł, wstępne wprowadzenie wskazuje, co interesuje autora natchnionego. Chociaż ludzkość była liczna, zajmowała obszerne okolice, to jednak ludzie stanowili jeden naród, używali jednej mowy i tych samych słów. Była jedność mowy, języka, a z tego rodzi się jedność idei, możliwość komunikacji.
W kolejnych wersetach przedstawione jest dzieło człowieka: liczba ludzi zwiększa się i wtedy ruszają oni w drogę [dosłownie: „zwijają namioty”], szukają nowego miejsca i znajdują dolinę Szinear. Nazwa ta pojawia się w Biblii kilkakrotnie. Ludzie po uzyskaniu umiejętności wyrobu cegieł postanowili wybudować miasto i wieżę. Element „miasta i wieży” wskazuje, że pierwowzoru opowiadania biblijnego należy szukać w Mezopotamii, gdzie archeolodzy poznali łącznie ok. 25 miast z tego typu budowlami. Autor biblijny ma tutaj na myśli wieżę świątynną, tzw. ziggurat, a w szczególności myślał zapewne o wieży świątynnej w Babilonii. Tekst biblijny zresztą później zidentyfikuje to miasto jako Babel.

W tej części ważne słowo, które się pojawia, to szem, czyli „imię”. W tłumaczeniu polskim słowo to przetłumaczono jako „znak”. Ten znak, który ludzie sobie zbudowali, to źródło ich arogancji, buntu.

Druga część (wersety 5-8) to jest reakcja Boga. On zstępuje, patrzy na to, co ludzie czynią. Bóg interweniuje podobnie, jak uczynił to w raju: schodzi z wysokości niebieskich, gdzie jest Jego mieszkanie, by poznać dzieło ludzi. Ludowy charakter opowiadania usprawiedliwia całkowicie antropomorficzny sposób przedstawienia Bóstwa. Autor natchniony nie zamierza w najmniejszym stopniu poddać w wątpliwość wiedzy, czy potęgi Boga. Taki sposób patrzenia i mówienia o Bogu jest dla autora natchnionego naturalny.

Najważniejsza jest interpretacja końcowa, zawarta w wierszu 9. Niepohamowana ambicja ludzi jest zamachem na uniwersalne panowanie Boga. Dlatego miasto nie otrzymało nazwy, która miała zapewnić sławę jego budowniczym. Taka nazwa miasta ma się kojarzyć z pomieszaniem języków. Będzie to nazwa miasta Babel. Autor wywodzi nazwę Babel od słowa „balal” - „pomieszać, zmieszać”. Po polsku można to oddać słowami: "Dlatego dano mu nazwę Bełkot, gdyż tam zbełtał PAN język mieszkańców owej ziemi". Jest to gra słów, a nie faktyczna etymologia, gdyż Bab-ili znaczy po akkadycku "brama boga". Babel jest tym samym co Babilonia, słynne miasto w Mezopotamii.