O Kongresie raz jeszcze

Jako przykład prelegent opisał tzw. ołtarz z Klosterneuburga. Ołtarz składa się z emaliowanych płytek, które pierwotnie stanowiły okładzinę ambony. Po pożarze kościoła w XIV wieku utworzono z nich tryptyk ołtarzowy. W górnym pasie znajdują się płytki, odpowiadające konstrukcji ante Legem, czyli przedstawiające wydarzenia z epoki od Adama do Mojżesza. Rząd dolny opowiada historię sub Lege, już po przyjęciu Prawa na Synaju. W rzędzie środkowym opowiada dzieje Zbawienia sub Gratia. Wszystko skupia się w centrum, którym jest krzyż. Treść tego dzieła prowadzi do Chrystusa jako Odkupiciela. Prelegent wskazał, że można odczytać to jako swoistą teologię rekapitulacji: „Tora jest ziarnem zasiewu Bożego Objawienia, a Ewangelia to plon”.

Ks. profesor zwrócił w tym miejscu uwagę, że często nadużywane jest określenie „Biblia pauperum”. Mianem tym określa się jakiekolwiek obrazy na ścianie czy witraże w kościele. Tymczasem „Biblia pauperum” jest to traktat teologiczny, w którym przedstawione są dzieje Zbawienia: od Stworzenia, od buntu aniołów jeszcze przed stworzeniem człowieka poprzez historię Zbawienia do Sądu Ostatecznego. Na stronie Polskiej Akademii Nauk znajduje się tekst ks. prof. Knapińskiego (zobacz TUTAJ:.), szczegółowo przedstawiający zagadnienie „Biblii pauperum”.

Ks. profesor pokrótce omówił wspaniałe dzieło sztuki ikonografii o charakterze typologicznym, jaką stanowi „Biblia moralizatorska” (Bible moralisée), powstała pod koniec XIII wieku, która zawiera 1.032 miniatury. Omówiono również postać Fra Angelica i jego twórczość.

Omawiając obraz „Cudowny połów ryb”, namalowany na podstawie fragmentu Ewangelii wg św. Łukasza (Łk 5,4-11), prelegent wskazał, że opowieść zapisana w Ewangelii nie miała na celu ukazania życia rybaków w Galilei. Słowa Jezusa: „Odtąd ludzi będziesz łowił” przenoszą czytającego na inny poziom treści. Oznacza to, że obraz w sztuce ma patrzącemu ułatwić zrozumienie tej treści.

Wskazując na postać Tomasza Apostoła, prelegent zauważył, że niesłusznie jest on nazywany niewierzącym, niedowiarkiem. Ks. profesor uznał go za myśliciela, człowieka eksperymentującego wiarę. Epilog w wieczerniku i słowa Jezusa: „Tomaszu, uwierzyłeś, boś Mnie dotknął, bo zobaczyłeś...” wskazują, że pewni ludzie potrzebują obrazów, aby uwierzyć. To właśnie dzięki obrazom dochodzą do wiary. Oni nie będą czytali komentarzy biblijnych, ale obejrzą obraz.

Prelegent wskazał, że dzięki temu, że Słowo stało się Ciałem, w chrześcijaństwie stało się możliwe obrazowanie treści biblijnych. Dzieje się to w najrozmaitszy sposób. Wskazano jedne z bardziej interesujących. Np. ilustracja do psalmów pokutnych wykonana została w ten sposób, że treść psalmów wije się jako ornament i trzeba się dobrze przypatrzeć, by dostrzec, że to są słowa psalmów. Ilustracja została „narysowana” słowami.

Jako clou do tematu swojego wystąpienia „Słowo obrazem się staje” prelegent wskazał postać Hrabana Maura, który napisał traktat „De laudibus sanctae crucis” [O sławieniu krzyża świętego]. Traktat wysławia Chrystusa i krzyż Zbawiciela. Maur za pomocą figur retorycznej: oksymoronu i palindromu wypisał sentencje, różne laudy we fragmentach obrazów, nałożonych na tekst, który jest jak rebus (zobacz TUTAJ:.).

Takie właśnie formy myślenia obrazowego, łączącego słowo biblijne z tekstem, stosowali również niektórzy żydowscy skrybowie. Ich działanie pokazuje, że Stary Testament nie zabronił totalnie używania obrazów, nie wyrzekł się ich. Na potwierdzenie swoich słów prelegent pokazał masorę żydowską z XIII w., w której w komentarzach marginalnych pismem hebrajskim były narysowane różne monstra i stwory, a także figury geometryczne. Współcześnie tradycję tę kontynuował Devi Tuszyński, który stworzył ponad 120 ilustracji do Księgi Psalmów Dawidowych. W tym cyklu rysunek związany z treścią psalmów tworzą maleńkie litery układające się w słowa poszczególnych psalmów

Na zakończenie prelegent wskazał na konieczność odświeżania i pogłębiania refleksji nad przydatnością, a czasami nawet koniecznością obrazów w procesie przekazu wiary: w katechezie, w mediach. Żyjemy w cywilizacji obrazów i religia potrzebuje ich jako medium w komunikacji ze współczesnym światem.