O zagubionym synu

Niektóre kwestie szczegółowe

Ramy przypowieści i relacja do Mateuszowej przypowieści o dwóch synach. Dość wyraźnie zaznaczone dwie części opowiadania dawały podstawę do dyskusji na temat jego jedności literackiej. Pojawiała się opinia, jakoby ww. 25-32 (opowiadanie o starszym synu) nie należały pierwotnie do przypowieści i że dodał je dopiero Łukasz. Przypuszczano, że pierwotnie przypowieść kończyła się na w. 24 (Schweizer, Die Frage der Lukasquelle, 469-471). Często zresztą objaśnia się pierwszą część przypowieści (ww. 11-24), a pomija resztę. Głównym argumentem przemawiającym za przypuszczeniem o późniejszym dodatku jest fakt, że po podziale majątku pomiędzy swych dwóch synów (w. 12) ojciec jakby nie wiedział o podziale i w dalszym ciągu rozporządza całym majątkiem. Wynika to dość wyraźnie z jego zachowania się przy powrocie młodszego syna, a także ze skargi starszego, że nie otrzymał nigdy koźlątka, aby mógł ucieszyć się z przyjaciółmi (Heininger, Metaphorik, 147-156).

Jakkolwiek istnieje niewątpliwie pewne napięcie pomiędzy jedną a drugą częścią, to jednak opinia o pierwotnie krótszej wersji przypowieści nie znajduje wystarczającego uzasadnienia. Głównym argumentem za jednością jest wprowadzenie starszego brata już w w. 11. Nie miałoby to większego sensu ani też nie byłoby potrzebne, gdyby od początku nie pomyślano o jego roli w przypowieści. Właśnie wzmianka o dwóch synach na początku przypowieści oraz o podzieleniu majątku pomiędzy nimi (ww. 11-12) pozwala słuchaczowi rozumieć, że przypowieść będzie dotyczyła obydwóch synów oraz ich odmiennego zachowania.

Niektórzy sugerują, że ewangelista Łukasz stworzył przypowieść w oparciu o Mateuszową przypowieść o dwóch synach (Goulder, Luke. A New Paradigm, 609-614). Ściśle biorąc, podobieństw jednak nie widać. Nawet użycie słowa na określenie „syn” jest odmienne. To, że istnieją dwie przypowieści przeciwstawiające zachowanie dwóch synów, nie jest czymś dziwnym. Opowiadania o kontrastowych zachowaniach dwóch synów są znane zarówno w Starym Testamencie, jak i literaturze grecko-rzymskiej. Poza tym zachowanie pierwszego z Ewangelii Mateusza w niczym nie przypomina zachowania starszego syna u Łukasza.

Konkretne tło przypowieści. Sprawa starotestamentalnego tła przypowieści o synu marnotrawnym sygnalizowana była już wcześniej. Jak wiadomo, zauważono podobieństwa z opowiadaniem o Jakubie i Ezawie (Rdz 33), a także o wyniesieniu Jozefa przez faraona i jego przyjęciu przez braci (Rdz 41 i 45). Dodać jeszcze można wskazania dla buntowniczych synów (Pwt 21,18-21) czy wreszcie Ps 23 i 103 oraz Jr 31,10-20. Nie brak także propozycji z obszarów grecko-rzymskich albo rabinackich dyskusji. Wszystkie te opowiadania mają pewne elementy wspólne z przypowieścią, jednakże żaden z nich nie wykazuje takiego podobieństwa, które uzasadniałoby uznanie go za źródło dla opowiadania i słownictwa Jezusa. Już samo to, że tak wielu odnajduje liczne rysy wspólne pomiędzy przypowieścią a innymi tekstami, nakazuje zachowanie sporej ostrożności w wygłaszaniu opinii na temat konkretnego tekstu, który miałby być podstawowym tłem prypowieści.

Kenneth Bailey dopatruje się licznych podobieństw pomiędzy przypowieściami z Łk 15 a Ps 23, uznając, że trzy te przypowieści mogą być rozumiane jako rozwinięcie psalmu. Jeszcze większe podobieństwa wspomniany autor odnajduje pomiędzy przypowieścią a opowiadaniem o Jakubie i w konsekwencji uważa, że Jezus znał opowiadanie o Jakubie i dokonał czegoś w rodzaju relektury w swojej przypowieści (Bailey, Jacob and the Prodigal Son). Przyznać trzeba, że w wielu wypadkach wymieniane podobieństwa pomiędzy psalmem albo historią o Jakubie są wyolbrzymiane. Zdaniem Karla Heinricha Rengstorfa przypowieść zakłada, że młodszy syn został poddany prawnemu aktowi wydziedziczenia, co zostało wyrazone i unaocznione w określeniu „umarły”. Działanie ojca doprowadziło do prawnej reinwestytury, w wyniku której syn odzyskał poprzednią godność syna (Rengstorf, Die Re-Investitur des Verlorenen Sohnes). Także ta propozycja nie spotkała się z przychylnym przyjęciem.

Obok opowiadań powstałych w środowisku biblijnym i judaistycznym na zainteresowanie zasługiwały podobne opowiadania w literaturze grecko-łacinskiej. Uważano, że przypowieść wykazuje pewne wspólne rysy z popularnym topos w literaturze grecko-łacińskiej, jakim była zachłanność oraz pouczenia o niezwykłych szkodach tej wady, a zarazem o zaletach hojności i wielkoduszności (Holgate, Prodigality, Liberality and Meanness, 132-251). Można się zgodzić, że przypowieść dotyczy także sprawy należytego posługiwania się własnością, jednakże należy przy tym dodać, iż ma na uwadze daleko więcej tematów niż chciwość, wielkoduszność i małostkowość. Zachłanność i chciwość może być co najwyżej drugorzędnym tematem przypowieści. We wszystkich tych propozycjach cenne jest zainteresowanie się grecko-rzymskimi opowiadaniami o dwóch synach, o marnotrawstwie oraz dziedziczeniu.